Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi

11-36

Authors: Mehmet Emin YILMAZ

16. asırda yaşamış bir Bektaşi dervişi olan Gül Baba, Evliyâ Çelebi’nin kayıtlarına göre Sultan Süleyman’ın daveti üzerine Budin seferine katılmış ve kalenin teslim alınmasından sonraki ilk Cuma günü 2 Eylül 1541’de vefat etmiştir. Gaziyân-ı Rûm’un son temsilcilerinden olan Gül Baba’nın türbesi Budin Beylerbeyi Yahyâ Paşazâde Mehmed Paşa tarafından onun vefatından sonraki yıllarda yaptırılmıştır. Türbenin yakınında Gül Baba adına büyük bir Bektaşi Tekkesi de tesis edilmiştir. Budin’de Osmanlı hâkimiyetinin sona ermesiyle birlikte tekke yıktırılmış türbe ise şapele dönüştürülmüştür. Bu sayede yok olmaktan kurtulan Gül Baba Türbesi özellikle 19. yüzyılın sonlarındaki siyasi gelişmelere paralel olarak devamlı surette onarılmış ve Türk-Macar dostluğunun sembolü haline gelmiştir. Bu çalışmanın konusu bilhassa Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahati sonrasında tekrar hatırlanan Gül Baba Türbesi’nin onarımlarıdır. Osmanlı Devleti’nin Viyana ve Peşte’deki sefirleri ve şehbenderleri Gül Baba Türbesi’yle yakından ilgilenmişlerdir. Viyana Ateşemiliteri Mehmet Bey ile Peşte Başşehbenderi Feridun Bey’in 1884’teki onarım raporları sonucunda türbe, Osmanlı Devleti tarafından mimar Lajos Grill’e tamir ettirilmiştir. Sonraki yıllarda mülkiyet sahibi olan Wágner ailesinin engellemelerine rağmen türbenin onarımı tekrar yapılabilmiştir. Balkan Harbi ve sonrasındaki yıllarda Peşte Başşehbenderi Fahreddin Bey ile selefi Ahmed Hikmet Bey türbeyle yakından ilgilenmişlerdir. Ahmed Hikmet Bey’in yoğun gayretleriyle türbenin Osmanlı mimari tarzında onarımı için Ser-Mimar Kemaleddin Bey görevlendirilmiştir. Türbenin iç düzenlemesi için İstanbul’dan şamdan, rahle, sehpa ve buhurdan gibi eşyalar hazırlanarak gönderilmiş ayrıca Hereke fabrikasında halı dokunmuştur. 1915’teki bu onarımdan sonra Gül Baba Türbesi, Peşte Müslümanlarının da merkezi olmuş, bayram namazları burada kılınmıştır.

57-78

Authors: Gergő Máté KOVÁCS- Krisztina FEHÉR

The shrine (türbe) of Idris Baba is one of the two Ottoman mausolea which can be visited in the territory of Hungary. Today, the shrine is in good condition and following several 20th century restorations, the buildings reflect their original conditions of the Ottoman period. However, the building had several different functions which resulted in modifications in its architectural features after the Ottoman rule in the region. During the 20th and 21st centuries, survey drawings were prepared to document the characteristics of the building, however, the last, true-to-form survey and TLS-scanning resulted in detailed documentation of the structural features of the monument. The aim of this article is firstly, to describe the methodology of the applied survey and to compare it with the previous drawings of the 20th century. In addition, it aims to analyse the detailed, true-to-form survey drawings of the building which contributes to record the evidence of the architectural modifications and propose ideas about the eventuating reasons.

105-128

Authors: Melih KURNALI- Duygu KOCA

The basis of the idea that originates the existence of architectural spaces underlies a function or to meet the needs and requests of the user. These functions emerged ontologically from basic needs and then diversified. However, thinking function has not been evaluated within these basic needs. Although there is no specialized area of study for spaces devoted to thinking within the architecture and interior design discipline, the main aim of this study is to investigate the historical existence and to determine their basic features of thinking spaces. In this context, the study first makes a conceptual analysis of thinking in space and specialized places or thought. In the second part, the thinking- based spaces in Eastern civilization and the buildings realized by the reflections of similar cultures are focused. After these investigations, Çilehane buildings and their interiors, which are special structures, used for thinking within several belief systems seen in Anatolia are examined. In the field study, the aim is to define the architectural and spatial characteristics of Çilehanes. The thought process intrinsically is associated with solitude and serenity and thus requires isolated environments. The study tries to reread the definitions made in the existing literature about the thinking spaces through the architectural and spatial formations of Çilehanes. The 10 cases of Çilehanes belonging to various belief systems in Anatolia form the context of the study. The cases are examined by a formal analysis method through four criteria: the building mass, facade organization, the openness-closeness character of interiors, and interior features. The result of the research shows that the examined Çilehanes have universal characteristics for the thinking function. The main characteristics of the buildings and the interior spaces such as being far from the society and the city, located in forests, waterfront or mountainous areas, having single volume, and minimum equipment correspond to the significant principles of thinking places.

143-172

Authors: Hanifi ŞAHİN- Lokman KILAVUZ

Saltuknâme, XIII. yüzyılda yaşayan Anadolu ve Balkanların Türkleşmesi, İslamlaşmasında önemli rolü olan Sarı Saltık’ın (Saltuk) hayatını ve savaşlarını anlatan destan tarzı bir eserdir. Eserde Sarı Saltık’ın gezip dolaştığı yerlerdeki fetihlere, toplumların genel özelliklerine, dini- ahlaki konulara, mitolojiden tarihi gerçeklere kadar birçok konu üzerinde durulmuştur. Sarı Saltık bulunduğu ortamlarda kişiliği ile öne çıkan, olayları yönlendiren, ziyaret ettiği bölgeleri inandığı doğrular ölçüsünde şekillendiren gezgin bir derviştir. Sarı Saltık’ın referansları, Kur’an ayetleri, Hz. Peygamber ve ilk dört halifenin uygulamalarıdır. İbadetlerini titizlikle yerine getiren Sarı Saltık, ibadetlerin yapılmamasını cezalandırma gerekçesi olarak görmüştür. Onun düşünce dünyasında ilk dört halife seçkin bir konumda yer almıştır. Hz. Ali ve evladına özel bir ilgi duyan Sarı Saltık, alperen tipinin en önemli figürü olarak gördüğü Hz. Ali’yi örnek almıştır. O, İmamiyye Şiilerini Rafiziler olarak nitelendirmiş, onların Hz. Ali ile ilgili kabullerini sert ifadelerle eleştirmiş ve onların öldürülmeleri gerektiğine inanmıştır. Saltuknâme’de oldukça baskın dinî motifler, söylemler söz konusudur. Eserde İslam’ın temel kaynaklarının izlerinin yanı sıra Türk kültürü ve düşüncesinden de izler görülmektedir. Dini, siyasi ve sosyal açıdan oldukça hareketli bir toplum içinde derlenen eserde birçok mezhebe/ meşrebe ait unsurlar, kavramlar görülse de hakim paradigmanın “Sünni”lik olduğu tespit edilmiştir. Çalışma Sarı Saltık’ın hayatı, kişiliği ve şahsi özelliklerinden ziyade eserde yer alan inanç ve ibadet boyutu ile mezhebi unsurlar üzerinde yoğunlaşmıştır.

203-244

Authors: Türkan ACAR

Karaca Ahmet Sultan Türbesi, Uşak İli Ulubey İlçesi Karaca Ahmet Köyü’ndedir. Türbe, Gözcü Karaca Ahmet olarak da bilinen, Anadolu pirlerinden Karaca Ahmet Sultan’ın makam türbelerinden biridir. Altıgen planlı türbe, sekizgen kasnaklı bir kubbe ile örtülüdür. Türbenin giriş kapısı üzerinde bir hayat ağacının iki yanına ayna usulü simetrik olarak yerleştirilmiş iki tavus kuşu figürü işlenmiştir. Antik çağdan günümüze kadar olan süreçte, pek çok kültürde, kuş, simgesel bir figürdür. Bazen öleni öteki dünyaya taşımış, bazen ona eşlik etmiş ya da ölenin ruhu kuşa dönüşmüştür. ruhu kuşa dönüşmüştür. Kuş figürü edebiyat başta olmak üzere çeşitli sanat dallarının bezeme repertuarında sevilerek kullanılan bir motif olmuştur. Bu çalışmada Karaca Ahmet Sultan Türbesi’nde yer alan tavus kuşu motifi ele alınarak, Türk kültüründeki ve ikonografisindeki yeri değerlendirilmekte; söz konusu motifin köken ve ikonografik anlamı üzerinde durulmaktadır. Avrasya hayvan üslubunda şaman ve astrolojik sembollere dayanan insan veya hayvan figürlü sanatlar yüzyıllardan bu yana varlığını sürdüre gelmiş olup, Anadolu’nun farklı bölgelerinde karşımıza çıkmaktadır. Bu geleneğe bağlı figürlü örnekler sivil mimaride çok sayıda görülürken, dini mimaride nadiren ama anlamlı bir şekilde karşımıza çıkarlar. Türbe, ayrıca Karaca Ahmet’in şifacı kimliğine-hekimliğine ithafen çeşitli ritüellerin gerçekleştirildiği bir ziyaret merkezidir. Türbede gerçekleştirilen dedeye bağlanma uygulamalarının, taşıdığı unsurlar sebebiyle İslam öncesi Orta Asya Türk inançlarına dayandığı görülmektedir. Türbeye yapılan ziyaret ve çocuk sahibi olma konusunda beklenen yardım, bu uygulama ve inanışın atalar kültünün bir devamı olduğunu göstermektedir. Ayrıca gerçekleştirilen işlemler sırasında karşımıza çıkan el taşı, tomruk, sandukanın üzerinden alınan tülbent, dilek taşı gibi nesnelerin benzer kullanımları, İslam öncesi Türk uygulamalarında da görülmektedir. Türbede gerçekleştirilen uygulamalar sırasında okunan sure ve dualar ile kılınan namaz, geleneksel Türk dini ve İslam öncesi Türk inanışlarına dayalı uygulamalara, İslami bir karakter kazandırıldığını ve bu şekilde uygulamaların günümüze kadar devam ettirildiğini göstermektedir. Türbedeki bu liturjik objeler ve tavus kuşu motifi hem Karaca Ahmet’in görsel yadigarları hem de iyileştirici ve koruyucu özelliğe sahip güçlü araçlar olarak işlev görmektedir. Bu özellikleriyle de gerek psikosomatik gerek Batıni düzeyde, türbeyi ziyaret eden kişinin manevi gelişimine katkıda bulunuyor ve kutsalın alanıyla temas kurma arzusuna da yardımcı oluyordu.

267-284

Authors: Hafize ER TÜRKÜRESİN

Türkmenistan coğrafyasını ve Türk İslam dünyasını fikirleriyle etkileyen Hoca Ahmed Yesevî önemli tasavvuf önderlerinden biri olarak kabul edilmektedir. İslamiyet’in ve İslam ahlâkının Türkler arasında yayılıp yerleşmesinde Hoca Ahmed Yesevî’nin hikmetlerinin etkisi büyüktür. Divan- ı Hikmet, Kutadgu Bilig’den sonra dini tasavvufi Türk edebiyatının en eski ve önemli eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu çalışmada Hoca Ahmed Yesevî’nin Divan-ı Hikmet adlı eserini değerler eğitimi açısından incelemek amaçlanmıştır. Analitik araştırma yönteminin benimsendiği araştırmada doküman incelemesi yoluyla toplanan veriler betimsel ve içerik analizi tekniğiyle çözümlenmiştir. Araştırmanın veri kaynağını Bice (2015), tarafından kaleme alınan Hoca Ahmed Yesevi’nin Divan-ı Hikmet adlı eserinde bulunan 144 hikmet ve 1 münacât oluşturmaktadır. İncelenecek değerlerin belirlenmesinde Milli Eğitim Bakanlığı Sosyal Bilgiler Öğretim Programları’nda (2005-2018) öğrencilere kazandırılması hedeflenen 22 değer temel alınarak bir “Değer İnceleme Formu” hazırlanmıştır. Hazırlanan formdan hareketle Divan-ı Hikmet’te bulunan değer içerikli ifadeler belirlenerek ortak temalar altında toplanmıştır. Araştırma sonucunda eserde bulunan içerikler; adalet, aile birliğine önem, bilimsellik, dayanışma, dürüstlük, hoşgörü, özgürlük, sevgi, temizlik, vatanseverlik ve yardımseverlik temaları altında toplanmıştır. Belirlenen temalarda en çok vurgulanan değerler dürüstlük, yardımseverlik ve bilimsellik iken daha az değinilen değerler ise dayanışma ve temizlik şeklindedir. Özetle, Hoca Ahmed Yesevî’nin Divan-ı Hikmet adlı eseri, Sosyal Bilgiler dersi başta olmak üzere birçok disiplin tarafından değerler eğitiminde başvurulması gereken önemli bir eser olarak görülmektedir.

299-316

Authors: Ahmet UĞUR

İncelememiz, hayatı hakkında biyografik kaynaklarda herhangi bir bilgiye yer verilmeyen ve şiirlerinde işlediği konu itibarıyla Bektaşi olduğu düşünülen Behrî hakkındadır. Şairin şu ana kadar tespit edilebilmiş tek eseri divanıdır. Divanda; 1 muhammes, 42 müseddes, 1 mütessa, 1 müsemmen, 24 kaside, 2 terkibibent, 16 terciibent, 47 gazel ve 38 rubai bulunmaktadır. Bunlara ek olarak Behrî’nin divanında yer almayan 6 şiiri daha tespit edilmiştir. Behrî’nin şiirlerini ihtiva eden eser, Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları koleksiyonu (Staatsbibliothek zu Berlin-Preußischer Kulturbesitz) “Ms.or.oct.1592” demirbaş numarasında kayıtlı; çeşitli tarikatlarla ilgili şiirleri, mensur metinleri ve duaları içeren bir risale mecmuasıdır. Mecmua içerisindeki eserler Hurûfîlikle ilgili olmakla birlikte genellikle muhteva özellikleri itibarıyla bir araya getirilmiştir. Mecmuada sırasıyla; Risâle-i Haydarî-Tarîkat-nâme-i İlâhî, Esrâr- nâme-i Nakşî-i Akkirmânî, El-İlmü Noktatün Kesserhâ’l-câhilûn Hazret-i Alî kerrema’llâhu vechehu, Kitâb-ı Keşf-nâme-i İlâhî, Silsile-nâme-i Âl-i Abâ, Makâmât-ı Evliyâ Akşemseddîn, Kitâb-ı Rûhiyâ ve Gayr-ı Resâ’il isimli risaleler yer almaktadır. Ayrıca mecmuada hakkında bilgi verilen tarikatlarla ilgili manzum ve mensur eserlerden örnekler de bulunmaktadır. İncelememize konu olan kısım ise mecmuanın “162b-166b” sayfaları arasında Behrî’ye ait şiirlerin bulunduğu kısımdır. Burada Behrî’ye ait 9 manzume vardır. Bunlardan 3’ü Behrî’nin divanında yer almaktadır. Diğer manzumeler ise on iki imamı anlatan 1 mersiye, çeşitli ayetlerden iktibasların yer aldığı gazel nazım şekliyle yazılmış 1 elif-nâme, Bektaşilik hakkında 1 şiir ve yine Bektaşilikle ilgili 3 koşmadan oluşmaktadır. Koşmalardan biri on iki imam, diğer ikisi ise Abdal Mûsâ ile ilgilidir.

341-368

Authors: Muhammed KALENDEROĞLU

İstibdat ve sansür uygulamasının kalktığı II. Meşrutiyet’in ilk dönemlerinde yaşanan basın hürriyeti birçok süreli yayının ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Bektaşi Babası olan HacıbeyzâdeAhmed Muhtar (Yeğtaş)’ın sahibi ve başyazarı olduğu Muhibbân dergisi de 4 Eylül 1909 tarihinde yayın hayatına başlayan İstanbul merkezli dini, edebi, içtimai, tasavvufi dergilerden birisidir. Bu makalede Alevi ve Bektaşi geleneğin ortaya çıkardığı bir dergi olarak Muhibbân’ın üç yayım döneminde neşredilen 26 sayısı incelenmiş, derginin II. Meşrutiyet dönemi sosyal hayatına bakan yönü ve sosyal hadiselere yaklaşımı tespit edilmek istenmiştir. Çalışmada Muhibbân dergisinin Bektaşiliğin faydasını gözeten, etnik ve mezhepsel farklılıkları kucaklayan, hoşgörülü bir üslupla yayımlar yaptığı, bu yayımlarda dönemin sosyal hadiselerine de yer verdiği görülmektedir. Tekke ve tarikatlara dair haberler kadar Osmanlı toplumunda vuku bulan düğün, cenaze, yangın, grev gibi olayların Muhibbân’da yer alması, onun tasavvufi yönü kadar güncelliğini de göstermektedir. Osmanlı coğrafyası dışında yaşanan olaylara da ilgisiz kalmayan Muhibbân dergisi, bu hadiselere Müslümanlık, tarikat, din ve ibadet özgürlüğü çerçevesinde yaklaşmaktadır. Muhibbân’ın yazılarında dönemin gazetecilik anlayışına uygun şekilde açık, sade, anlaşılır bir Türkçe kullandığı görülmektedir. Meşruti yönetim destekçisi olarak yazılarında II. Abdülhamid ve dönemini yer yer sert bir biçimde eleştiren Muhibbân, vuku bulan toplumsal ve sosyal hadiselerle ilgili problemlerin Meşrutiyete yakışır şekilde hukuk ve adalet temelinde çözüme kavuşturulması gerektiğini düşünmektedir.

391-404

Authors: Ali KILCI

Türkler Anadolu’ya gelişlerinden başlayarak Osmanlı devri sonlarına kadar tasavvufa dayalı bir İslam anlayışını benimsemişlerdir. Bu özellik Türklerin İslam’ı yaşamasında başarılı bir yol olmuştur. Anadolu ve Balkanlardaki fütuhat hareketlerinde de Türkler aynı yolu takip etmişlerdir. Burada başarılı olmalarının ana sebebi fethedilen yerlerde yerli halkın gönlünü kazanmalarıdır. Osmanlı devrinde tasavvuf eğitimi, devlet adamları ve zengin kişilerin yaptırdıkları tekke ve zaviyelerde yürütülmüştür. Bu konunun günümüzde detaylı olarak ele alınması gerektiğini düşünüyoruz. Biz de bu alanda yaptığımız bir çalışmada Çorum İli, Sungurlu İlçesi, Yörüklü köyünde bulunan bir Bektaşi zaviyesini ele aldık. Zaviyenin tarihini ve günümüzde ayakta kalmış yapılarını, arşiv belgelerine dayanarak tanıtmaya çalıştık. Yıllar önce Zaviyenin harap haldeki camisi ve türbesini incelemiştik. Sonradan bulduğumuz çeşitli arşiv belgeleri, Yörüklü köyünde bir aile elinde olan 1530 tarihli vakfiye ve yerinde yapılan incelemede burada Ergülü Baba Zaviyesi olduğunu öğrendik. Zaviye arşiv belgelerinde “Çorum Sancağında, Demirli Karahisar kazasına tabi Sarıkamış Karyesinde Ergülü Baba Zaviyesi” şeklinde kayıtlıdır. Osmanlı devrine ait bu zaviyenin çok iyi çalıştırılmadığını belirledik. Esasen Ergülü Baba Zaviyesi, zaviyenin bulunduğu Sarıkamış köyü ve köyün bağlı olduğu Demirli’nin günümüze kadar gelememiş birimlerdir. Zaviyeden kalan klasik Osmanlı mimarisi tarzındaki zarif yapılı camisi Çorum’un çok önemli bir eseridir. Cami 1992 yılında tamir edilmiştir. Yörüklü köyündeki bu zarif ve güzel caminin tamir edilerek geleceğe miras olarak bırakılması önemli bir olaydır.

415-432

Authors: Bekâî’nin Kitâb-ı Kerbelâ’sında Hz. Hüseyin Etrafında Şekillenen Alkışlar ve Keramet İşlevindeki Kargışlar

Birey kendi içsel yolculuğunda duygularını geliştirmiş olduğu çeşitli söylem biçimleriyle yansıtma yolunu seçmiştir. Bu söylemler, kimi zaman kalıplaşmış sözler, kimi zaman da öznel tasarruflarla aktarılan dilekler şeklini almıştır. Geliştirilen bu söylem biçimleri olumlu ve olumsuz olarak iki temelde yer almıştır. İyi dilekler “alkış” kötü dilekler de “kargış” olarak adlandırılmıştır. Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerinden sonra alkışlar manevi bir kimlik kazanarak ilahi bir işleve bürünmüştür. Kargışlar ise lanet okuma, beddua etme veya ah etme şeklinde Yaradan’ın helâk edici kudretinden medet umucu bir kimlik kazanmıştır. Kargışların gerçekleşmesi ise sosyal hayat döngüsünde ilahi bir işlevsellik konumuna erişmiştir. Özellikle dini şahsiyetlerin kargışları, adeta sonu helakla biten bir keramet bağlamında gelişim sağlamıştır. Tüm bu bilgiler ışığında bu makale çalışmasının kapsamı, Hz. Hüseyin’in şahadetini anlatan ve Bekaî’ye ait olan Kitâb-ı Kerbela adlı manzum eserin Mısır Nüshası’nda geçen alkış ve kargışlardan oluşmaktadır. Çalışmanın temel metodolojisi ise alkış ve kargışlar üzerine literatürdeki mevcut bilgilerin derlenmesi ve eserde yer alan alkış ve kargış konulu beyitlerin incelenmesi üzerine şekillenmiştir. Beyitler alkış ve kargış başlıkları altında iki ayrı tasnifle aktarılmış ve yer yer beyitlerde geçen konular sadeleştirilerek incelenmiştir. Beyitlerde alkışa veya kargışa sebep olan olay ve durumlara ek olarak özellikle keramet işlevindeki kargışların helakle biten işlevsel sonuçları incelenmiştir. Çalışma sonucunda elde edilen bulgular ışığında ise eserde yer alan alkışların Hz. Hüseyin’in duasını kazanarak cennet ehli olma üzerine şekillendiği, kargışlarda ise Hz. Hüseyin’e ve ehlibeyte zulmeden Yezid askerlerinin helakle sonuçlanan kerametler yer aldığı tespit edilmiştir.

11-40

Authors: M. Fatih KÖKSAL

Hacı Bektaş Velî’nin ölüm tarihi olarak bilim çevrelerinde bugün genellikle hicrî 669 (1270/71) senesi kabul edilmiştir. Neden bu tarihin kabul edildiğine dair kaynaklara inildiğinde tatmin edici gerekçelere, bilgi ve belgelere ulaşılamamaktadır. Türk kültür ve tasavvuf tarihinin yanı sıra tarihî ve siyasî bir figür olarak da devrinin en önemli şahsiyetlerinden biri olan Hacı Bektaş’ın ölüm tarihinin tespiti, onun Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda rolü olup olmadığı meselesi başta olmak üzere pek çok hususa ışık tutabilecektir. Bugünkü bilgilerimize göre Hacı Bektaş’ın ne zaman öldüğüne dair elimizde kesin veriler yoktur. Ancak muhtelif tarihlere kayıtlı birçok yazma eser ve bazı kaynak kitaplar onun ölüm tarihini 1270/71 yılı veya bu yıl civarı bir tarihe değil, XIV. yüzyılın ilk çeyreğine, hatta Orhan Gazi dönemine kadar götürmektedir. Araştırmalarımız neticesinde Hacı Bektaş’ın ölüm tarihi olarak kayıtlı tam dokuz farklı tarih tespit ettik. Bu makalede yukarıda ifade edilen hicrî 669 tarihi ve kaynaklarda en çok geçtiğini gördüğümüz hicrî 738 tarihi üzerinde daha çok durulmak üzere, tespit ettiğimiz diğer tarihler bilim dünyasıyla paylaşılacak ve bunların bir değerlendirilmesi yapılacaktır.

65-76

Authors: Turganbai ABDRASSILOV- Zhakhangir NURMATOV- Kainar KALDYBAY

The introduction frames the main issues underscoring the contributions made by eminent scholars such as Bennigsen, Rahman, and Froese articulating Sufism and its major role in preserving traditional Islam under the Soviet regime. Taking into consideration divergent explanations on the protection of Islam in the existing scholarship, the author emphasizes the role of Sufi brotherhoods in preserving Islam while retaining the core values of Islam despite the violent persecution by the anti-Islam campaign. This article adheres to objective, unbiased principles during the study, while also laying the base for further research. This research intends to reveal the role of Sufi brotherhoods in protecting Islam in Central Asia during the Soviet regime that was hostile against Islam. Thus, the contribution of Sufism in protecting Islam is analyzed by examining the resistance of Sufism against the Soviet regime. This scholarship, in order to validate the claim made throughout the research, will mostly draw upon the existing secondary materials from the research of Bennigsen who carried out comprehensive research on the role of Sufism in Central Asia between 1930-1989. This study employs the historical method in evaluating the role of Sufi brotherhoods. Thus, the first part covers the role of underground mosques and sacred venues in protecting Islam by demonstrating the case studies of Keller and the examination of Bennigsen. This is followed by the analysis of the role of Muslim clerics who assumed the main responsibility in perpetuating Islamic education. Subsequently, the final part emphasizes the moral virtues of Sufism, such as compliance and tolerance, which they applied in resisting the communist regime.

107-130

Authors: Saidbek BOLTABAYEV

Hokand Hanlığının 10. hükümdarı olan Emir Ömer Han, sert bir siyasi kişiliğinin yanı sıra inşa ettirdiği medreseler, camiler, su kanalları, başarılı iç ve dış siyaseti, kurduğu ilim ve edebiyat meclisleri, sanata, ilme, edebiyata ve sanatçılara verdiği önem ile öne çıkan şair hükümdarlardan biridir. Çalışmamıza konu olan Muhabbetname isimli mecmua Emir Ömer Han tarafından İstanbul’a gönderilen elçilik heyeti vasıtası ile Sultan II. Mahmud’a hediye edilmiştir. Daha önce Yıldız Sarayı Kütüphanesinde iken günümüzde İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesinin müzesinde TY 5452 numarada Necit-name adı ile kayıtlı bu mecmua çeşitli tezhiplerle süslenmiştir. Dört şairin yedi divanından oluşur. Ali Şir Nevâyî’nin Bedāyi‘ü’l-Bidāye dibacesi ile başlayan Muhabbetname mecmuası şiirlerle süslenmiş mensur bir hâtimeyle tamamlanmaktadır. Bunların arasında ise Nevâyî’nin Ḫazāyinü’l-Ma‘anį’sinde yer alan Ġarā’ibü’ṣ-Ṣıġar, Nevādirü’ş-Şebāb, Bedāyi‘ü’lVasaṭ, Fevāyidü’l-Kiber adlı divanları, Emir Ömer Han (Emirî) Divanı, Lutfî Divanı ve Fuzulî Divanı bulunmaktadır. Makalede divanlar dibaceleriyle birlikte ele alınmış, dibacelerin diğer nüshalardan farklı olan kısımları ve özellikleri üzerinde açıklamalar yapılmış, divanlarda bulunan şiir türleri ve sayıları belirtilerek Türkiye’deki yayımlarında bulunmayan şiirlerin transkripsiyonu yapılmış, diğer nüshalarından farklı olan özellikleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca çalışmada hâtime kısmının metni ortaya konularak eserin bir mecmua halinde Emir Ömer Han’ın buyruğuyla Osmanlı Devleti’ne gönderilmek üzere Hicrî 1234 yılında tertip edildiği tespit edilmiştir

151-170

Authors: Murat DEMİR

Cönkler ve mecmualar yüzyıllar boyu âşık edebiyatının ve halk kültürünün en önemli kaynaklarından biri olmuştur. Bu makalede ele alınan mecmua içinde kayıtlı âşıkları ve şiirlerini gün yüzüne çıkararak bu kaynaklardan birini daha Türk kültür çalışmalarına kazandırma amacı güdülmüştür. Üzerinde çalışılan kaynak 1951 yılında tamamlanmış ve Milli Kütüphane’de “06 Mil Yz A 4573- 1” numarası ile kayıtlı olan mecmuadır. Bu çalışmada âşıkların mahlasları ve o mahlaslara ait şiirleri alfabetik sıra ile sayfa numaraları da verilerek belirtilmiştir. Karşılaşılan şiirlerin çoğu Alevi ve Bektaşi kültüründen izler taşımaktadır. Şiirlerin genel konusu dini-tasavvufi çerçevede olsa da din dışı şiirler de kendine yer bulmuştur. Mecmuanın ise kim tarafından yazıldığı bilinmemektedir. Çoklukla yazım hataları yapılmıştır. Hece ve kafiyenin de bazen bozulduğu görülür. Çalışma temelde üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde cönk ve mecmuaların tarihsel değeri üzerinde durulmuştur. Âşıkların toplum içerisinde oynadığı rollere kısaca değinilmiş geçmiş ile şimdi arasında olan bağ açıklanmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde ise şiirleri teknik yönden değerlendirip işlenen konular belirtilmiştir. Her bir şairi teker teker değerlendirmek yerine genel yargılara varma yoluyla devam eden çalışma karşılaşılan bazı kusurların incelenerek bu kusurların nedenlerine odaklanmış, ölçü ve kafiye konusuna değinmiştir. Son bölümde de alfabetik sıra içerisinde âşıkların başlıkları açılmış, bu başlıkların altında ise sayfa sırasına göre o âşıklara ait şiirlerin ayaklarına yer verilmiştir. Hece ve aruz kullanan şiirler birbirinden ayırt edilerek belirtilmiştir.

197-216

Authors: İskender KORKMAZ

Anadolu’nun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında Horasan erenlerinin önemli rolü bulunmaktadır. Türkler, Anadolu’ya yerleşmesiyle birlikte vatanı ebedileştirmek ve yaşadığı coğrafyayı vatan kılmak amacıyla çeşitli dağ, taş, ağaç, mağara gibi mekânlara kutsiyet atfetmiştir. Bunun yanında birçok veliyle vatan toprağını paylaşmak ve onlarla birlikte yaşanılan coğrafyada hemhal olmak için söz konusu velileri kutsallaştırarak bir makam tahsis etmiştir. Anadolu’nun her bölgesinde bu kutsal mekanları görmek mümkündür. Özellikle Alevi toplumunda gerek mekânın kutsallığı gerekse mekân etrafında oluşan ritüellerin yapılanış biçimleri dikkate alındığında söz konusu velilerin ve çeşitli maddi-manevi öğelerin kutsallığı en canlı bir biçimde yaşamaktadır. Alevi inanç sistemi içerisinde ziyaret ritüelleri, Aleviliğin teolojik ve mistik arka planını anlamak ve yorumlamak adına önemli yer tutmaktadır. Kendine has pratik ve uygulamalarla şekillenerek devingen bir yapı arz eden bu ritüeller, insan hayatında bireye toplumsal bilinç kazandırarak yeni bir bilginin ve tecrübelerin anlamlandırmasını sağlamaktadır. Söz konusu ritüeller gerek toplumsal bilinç oluşturması gerekse ilke yani kutsala erişmek bağlamında önemli bir araçtır. Öte yandan, inancı ve kültürü anlamlandırmak adına ziyaret ritüellerinin temel bir işlevi yerine getirdiği söylenebilir. Bu çalışmanın konusunu Gaziantep merkezli Hacı Koreş ve Seydi Koreş ziyaret mekanlarının ritüel ve uygulamaları oluşturmaktadır. Çalışmada söz konusu olan ziyaret mekânının adının kaynağı, etrafında oluşan anlatılar, ritüeller ve uygulamalar incelenmiştir.

245-258

Authors: SeyedAmirHossein ASGHARİ

If the universe is defined as a manifestation (Tajallī) of the Divine in the Alevi and Bektashi and other Sufi thoughts, what are their responses to modern dominant world view and science that is fundamentally secular and leaves no space for Sacred? With the dominance of such a secular world view, can one conclude that the Sufi claim of the Divine’s presence in the cosmos is refuted? This paper will study the question of philosophical assessment of modern science and technology from a Sufi perspective. It will particularly examine the phenomenon of modern science and technology from the perspective of the Sufi and the Traditionalist school. For a Sufi-philosophical thought, it will assess the idea of reviving sacred or religious science that is mainly elaborated in Nasr’s works. As a prominent figure of the Traditionalist School, also a Sufi of the Shadhilī order, Nasr emphasizes throughout his works the necessity of recovering “Religious and Sacred Science” from the Traditionalist and Sufi point of view. Embedded in this suggestion lies a critique of modern science and technology as well. The mentioned view, according to him, is religious, and the term “sacred science” in his works is juxtaposed to modern science. In other words, Nasr suggests that a revival of Sacred science can cure the various crises of modernity, whether it is environmental or technological, or spiritual. This claim will be assessed in this paper. Furthermore, this paper will investigate Nasr’s critiques of modern science’s fundamental philosophical principles as determining its secular nature in opposition to the notion of sacred science and worldview in Sufism. This paper aims to outline and examine the question of Sacred in the confrontation of Secular in the context of Sufism and philosophy.

281-286

Authors: Yunus ARİFOĞLU

Haşim Şahin’in Dervişler, Fakihler, Gaziler, “Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler (1300- 1400)” adlı eserinin ilk baskısı 2020 yılında YKY yayınlarından çıktı. Kitabın ön kapağında Osmanlı Kuruluş Dönemi dervişlerinden Geyikli Baba’nın bir çizimi, arka kapağında ise kitabı özetleyen bilgiye yer verilmiştir. 1243 Kösedağ Savaşı’nın ardından Anadolu Selçuklu Devleti’nin inkırazı başlamış, hâkimiyetindeki alanlar Moğolların etki alanına girmişti. Uç noktalar nispeten bu etkiden uzak olduğundan buralarda bağımsız beylikler ortaya çıkmıştı. Bunlardan birisi de Osmanlı Beyliği idi. Özellikle Marmara Havzası’nda genişleme imkânı bulan Osmanlılar, Rumeli’ye açılarak hâkimiyet sahalarını genişlettiler. Devletin genişlemesi ve giderek güçlenmesiyle birlikte İslam coğrafyasının farklı bölgelerinden âlimler, sûfîler ve gaziler Osmanlı idaresinin olduğu bölgelere göç ettiler. Böylece Osmanlılar farklı diyarlardan gelenlerin birikimiyle; kültürel, dini, idari, askeri ve düşünsel olarak beslendi.

291-296

Authors: Hüseyin ERDOĞAN

Alevilik inanç sisteminin asırlar öncesinden günümüze kadar yaşamasında, örgütlenmesinde ve inanç kaidelerinin sistematikleştirilmesinde “Dede Ocakları”nın katkısı çok büyüktür. Dede ocaklarının ve ocaklara bağlı Alevi toplulukların, toplumsal örgütlenme düzleminde birbirlerine olan bağlılıklarını artırdığı ve Alevilik inancının sistematik bir yapı olarak devam edebilmesini sağladığı söylenebilir. Alevilerin Anadolu’ya göç ettikleri yer olarak kabul edilen Horasan, “Güneşin doğduğu yer” anlamına gelmektedir. Bununla birlikte Mezopotamya üzerinden Irak kaynaklı göçlerin de Alevi coğrafyasının dağılımı açısından araştırmaya değer bir bölge olduğu anlaşılmaktadır. Bu coğrafya, Hz. Ali’nin türbesinin bulunduğu Necef ve Hz. Hüseyin’in şehit edildiği Kerbela şehirlerinin de bulunduğu bölge olması nedeniyle Alevilik tarihi ve coğrafyasının incelenmesinde önemli bir yer tutmaktadır. Farklı coğrafyalarda teşekkül eden Dede ocakları kendilerine intisap eden topluluklarla birlikte gelişmiş ve yayılarak devam edebilmişlerdir. Alevi ibadet ve zikirlerinin icrasında Dede ocakları ve Dedeler, Babalar, Talipler Aleviliğin zihinsel geçmişini günümüze aktarma konusunda tarihi görev üstlenmişlerdir.

Nuran ÖZE- Filiz SOYER

Authors: 47-66

Dijitalleşmeyle günümüzde sosyal medya neredeyse hayatın her alanında gerek bireysel gerekse kurumların iletişim kullanımlarında kesintisiz olarak başvurdukları araçların en başında gelmektedir. Sivil toplum kuruluşları (STK) halktan gelen isteklerin yerel ve merkezi yönetime iletilmesi açısından önemli toplumsal platformlar olarak kabul edilmektedirler. Yerel ve merkezi yönetimin güçlü bir demokrasi olgusu altında hizmet vermesinin garantisi konumunda olan STK’lar, gönüllük esasına dayalı hizmetleriyle toplumun vazgeçilmez aktörleri olmaya devam etmektedirler. Diğer taraftan toplumun birer parçası olan faklı kültür, inanç ve görüşteki bireylerin seslerini duyurabilmeleri ve toplumda görünür olabilmeleri bağlamında STK’lar önemli bir rol üstlenmektedir. Bu görünürlüklerinin artırılmasında sosyal medya tıpkı birey ve diğer kurumlar gibi STK’lar için de vazgeçilmez bir iletişim aracıdır. Bu çalışmada, sosyal medyanın STK’lar için faaliyetlerini duyurdukları mecralar olmak dışında, sosyo-kültürel kimliğin inşası bağlamında da önemli bir rol üstlendiği düşünülmektedir. Özellikle kültürel ve dini açıdan faaliyetlerini sürdüren STK’lar toplumdaki görünürlüklerini bu yolla artırma olanağı bulmaktadırlar. Bu noktada çalışmada, Kuzey Kıbrıs genelinde sosyo-kültürel açıdan toplumun bir parçası olan Alevileri temsil eden KKTC Alevi Kültür Merkezi Derneği ve Pir Sultan Abdal Kültür Derneği STK’larının sosyal medya paylaşımları, resmi Facebook sayfaları amaçlı örneklem tekniği ile seçilmiş ve söz konusu derneklerin resmi Facebook sayfalarındaki bir yıllık (1 Temmuz 2019-30 Haziran 2020) paylaşımlarından elde edilen veriler nitel araştırma yöntemlerinden belge analizi tekniği ile incelenmiş ve verilere yönelik bulgular betimsel analizler şeklinde ortaya konmuştur. Buradan hareketle, söz konusu paylaşımların aracılığı ile derneklerin sosyal medya kullanım pratikleri üzerinden sosyo-kültürel kimliğin oluşmasına katkı sağladıkları belirlenmiştir. Kuzey Kıbrıs özelinde, STK’larla ilgili sınırlı çalışmaların yer alması kültürel ve dini açıdan toplumun belirli bir kesimini temsil etmesi açısından öneme sahip Alevi dernekleri üzerine yönelik gerçekleştirilen bu çalışma literatüre katkı sağlayacak niteliktedir.

29-46

Authors: Satı KUMARTAŞLIOĞLU

Kanatlar, Kuzey Makedonya’da Pirlepe’ye bağlı bir Türk köyüdür. Köyün nüfusu yaklaşık olarak 1700’dür ve 500 hane olarak ifade edilmektedir. Köyde Bektaşi tarikatı mensupları hâkimdir. Kanatlar’da köyün kurucusu olduğuna inanılan Dikmen Baba yatırı, aynı zamanda tekke vazifesi görmektedir. Bu nedenle köyde Dikmen Baba hakkında çeşitli menkıbeler anlatılmaktadır. Bunun yanı sıra gerek Kanatlar’da gerekse civar yörede yatırı bulunan Kurt Dede Koca, Eyat Baba, Ali Baba ve Hasan Baba gibi veliler hakkında da menkıbeler anlatılmaktadır. Bu yazıda ele alınan evliya menkıbeleri, Kanatlar köyünde yaygın olarak anlatılan ve yalnızca yatırı olan veliler etrafındaki menkıbelerdir. Söz konusu menkıbeler, 2015 ve 2019 yıllarında Kanatlar’a gerçekleştirilen dört ayrı saha araştırmasından elde edilmiştir. Yazıda önce Kanatlar köyü ve civarında yatırı bulunan bu veliler hakkındaki menkıbeler verilmiştir. Sonra bu menkıbeler, velilerin “kuruculuk” ve “koruyuculuk” vazifeleri ile motifleri açısından değerlendirilmiştir. Değerlendirmede “karşılaştırmalı metot” ve “işlevsel yöntem” esas alınmıştır. Sonuç olarak gerek günlük hayatta gerekse dini törenler dâhilinde anlatılan bu menkıbelerin, Kanatlar’daki Bektaşi geleneği çerçevesindeki inanış ve uygulamalarla bütünleşmiş olduğu tespit edilmiştir. Menkıbeler ve menkıbeler etrafındaki inanış ve uygulamalar, menkıbelerde hayatları anlatılan velilerin Balkan coğrafyasındaki Türk varlığının koruyucusu olduklarını da ortaya çıkarmıştır. Genel olarak Türk menkıbe geleneği içerisindeki yeri düşünüldüğünde Kanatlar’da anlatılan menkıbelerin Türk kültürünün ve Türk varlığının Balkan coğrafyasındaki yerini ve izlerini göstermesi açısından önemli olduğu vurgulanmıştır.

83-94

Authors: Ali Rıza ÖZDEMİR

Dört Kapı kavramı, Aleviliğin temel eğitim müfredatında merkezi bir öneme sahiptir. İnsanı en ham halinden alıp insan-ı kâmil haline getiren bu eğitim programı, dört ana basamaktan oluşur. Bu ana basamaklar Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat adlarını taşır. Dört Kapı kavramı şimdiye kadar çok sayıda çalışmaya konu olmuştur. Doğrudan ve dolaylı şekilde bu eğitim programını araştırma konusu edinen çalışmaların çoğu, konunun sadece belirli yönüne ışık tutmuştur. Bu kavramın bir bütün halinde kaynaklarına eğilen çalışmalar oldukça kısıtlıdır. Bu çalışma, Dört Kapı kavramının ana yapısına eğilmekte ve bu yapının kaynaklarını incelemektedir. Çalışmada kullanılan ana kaynaklar Kur’an-ı Kerim ile Hazreti Muhammed’in ve On İki İmam’ın buyruklarını içeren hadis kitaplarıdır. Ayrıca Alevilikte Dört Kapı kavramını anlatan iç metinlere de başvurulmuştur. Bu yazının temel tezi, Alevilikteki Dört Kapı kavramının İslami dayanaklarla inşa edildiğidir. Dört Kapı kavramının, Kur’an-ı Kerim ile Hz. Muhammed ve On İki İmam’ın buyrukları referans alınarak yapılandırıldığıdır. Bu çalışmada Dört Kapının Kur’an-ı Kerim ayetlerinde bir dayanağı olup olmadığı, varsa bunların doğrudan mı yoksa dolaylı olarak mı dayanak teşkil ettiği sorularına cevap aranmıştır. Hadis ve buyruk kitaplarında bu kavrama zemin hazırlayan metinler olup olmadığı araştırılmıştır. Çalışmada bütün bunlardan hareketle Dört Kapı kavramını Kur’an-ı Kerim’e, Hz Muhammed’in ve On İki İmam’ın buyruklarına dayandırılmasının mümkün olup olmadığı da ele alınmıştır.

111-122

Authors: Caner IŞIK

Âşıklık geleneğinin XVI. yüzyıldan itibaren şekillendiği kabul edilir. Geleneğin günümüze nasıl bir süreç içerisinde geldiği hususunda değişik iddialar vardır. Âşıklık geleneğinin başlangıcını Bâtıni Tekkelerle ilişkilendiren İlhan Başgöz’ün belirlemesi, söz konusu geleneğin tarihsel bir süreç içinde anlaşılmasını daha da kolaylaştırmaktadır. Başgöz’ün işaret ettiği noktadan hareketle, Türk saz şairlerinin tarihsel süreç içinde şamandan ozana, ozandan derviş şaire, derviş şairden de Âşık’a doğru bir değişim izlediği rahatlıkla tespit edilmektedir. Bu bağlamda makalemizde, âşıklık geleneği tarihsel bir süreç içinde incelenip İlhan Başgöz’ün belirlemelerinin Türkmen Bâtıni geleneğini, özelde Alevi ve Bektaşi çalışmalarını nasıl olumlu yönlendirdiği örneklenerek açıklanacak ve bütünlüklü bir yaklaşım ortaya konulacaktır. Âşıklık geleneğinin oluşum süreçlerinde Türkmen Bâtıni geleneğinin iki farklı koldan gelişmesinin tespiti yapılarak, Alevilerin daha çok konargöçer ve kırsal bölge Bâtıni Türkmenleri olduğu vurgulanacak ve diğer kolun âşıklık geleneğini oluşturanların ise yerleşik Sünni Türkmenler olduğu tespiti yapılacaktır. Süreç içinde bu iki kolun Türk sözlü şiir geleneği temelinde karşılıklı etkileşimi ve ilişkisi olsa da kendilerine özgü kendi geleneklerini oluşturdukları ifade edilecektir. Günümüzde Türk halk şiir geleneğini bütünsel olarak kavrayabilmek, Türk toplumunu oluşturan unsurların tarihsel süreç içinde doğru anlamlandırılması ile mümkün olacaktır.

151-164

Authors: Derya KILIÇKAYA

Bu çalışmada, Mustafa Necati Sepetçioğlu’nun 1973 yılında yayımlanan Konak romanındaki iki nesneden hareketle Ahiliğin izleri araştırılacaktır. Bu nesnelerden biri, bir Ahi başlığı olarak da bilinen börktür. Diğeri ise yine Ahilerin de kullandığı ve kuşandığı bir silah olan kılıçtır. Araştırma, Sepetçioğlu’nun sadece bu romanını kapsamaktadır. Araştırmanın amacı ise Ahilikle ilişkili olan börk ve kılıçtan hareketle, romanda pek de ön plana çıkartılmamış olan Ahilik müessesesinin izlerini sürmektir. Araştırma sırasında, bahsi geçen romandaki kişilerin bu iki nesneyi kullanımları üzerinde durulmuştur. Bu nesnelerden börk, sadece kişilerin başlarında görülürken kılıç ise romanda tartışma konusu olan ve sözü edilen bir nesne konumundadır. Börkü, romanda hangi kişilerin giydiği araştırma için önem arz ederken elbette ki bu börkün rengi de önemli hâle gelmektedir. Araştırma sonucunda Konak romanında Ahilik müessesesinin doğrudan ve apaçık anlatılmadığı, bunun yerine özellikle börk ve kılıç nesneleri etrafında bu kuruma değinildiği görülmüştür. Roman kişileri arasında zanaatkârların da yer alıyor olması, Ahilikle ilgili bu tasavvurları kuvvetlendirmektedir.

177-188

Authors: Ramazan SÖNMEZ

Bu çalışma, Nur Suresi 35. Ayetinde “Allahu nuru’s-semavati ve’l arz- Allah, göklerin ve yerin nûrudur” geçen “Nur” kelimesinin kelime, kavram anlamları etrafında ele alınmıştır. Nur kelimesinin kavram ve terim olarak Tasavvuf literatüründe de değerlendirildiğine değinilmiştir. Alevi ve Bektaşi çevrelerin bu ayeti, zikrin önemli bir parçasına dönüştürmesi etrafında kazandığı anlam ayet, tefsir ve Kuranı Kerim lafızlarını ele alan kaynaklardan yararlanarak izah edilmiştir. Alevi ve Bektaşi topluluğunca meydanın açılışı veya cemin başlangıcı olarak Nur ayetinin okunması ve bu uygulama için gülbankların okunması ve Nur Suresi 35-37. ayetlerin tamamı etrafında konunun değerlendirilmesinden dolayı ayette geçen Nur ile birlikte, “Mişkat” da kelime, kavram olarak verilmiştir. “Allah göklerin ve yerin nurudur” ayetinde zikredilen nur kavramı ve yine ayetin devamında bu nurun sembolik ifadelerle anlatılması ilk dönemlerden itibaren üzerinde çokça durulan bir konu olmuştur. Bazı İslam âlimleri söz konusu sembolleri sadece yorumlarken bazıları da bu sembolik anlatımlardan yola çıkarak bunu bir ibadet formuna dönüştürülmüştür. İşte bu ayet Alevilik ve Bektaşilikte çerağ uyandırma veya çerağ uyarma şeklinde pratiği olan uygulamaya dönüştürülmüştür. Bu pratiklere erkân adı verilmekte ve uygulamaların kaydedildiği ‘’Erkanname’’ ismi verilen eserlerle de korunup aktarılmaktadır. Bu çalışma, Alevi ve Bektaşi erkânı içerisinde bir hizmete karşılık gelen çerağ ve çerağ uyarma uygulamasını anlam, uygulama ve dualarıyla aktarmıştır. Nihayetinde Allah’ın, göklerin ve yerin Nur’u oluşu; bu nurun yaratılışın başlangıcından itibaren var olduğu ve asla söndürülmesinin söz konusu olamayacağı gibi hususlar ve kazanan anlama yapılan işaretler de bu çalışmada aktarıldı. Bundan dolayı çerağ ve hizmeti etrafında kullanılan ifadelerinde titizlikle seçilip kullanıldığı, çerağ yakılmaz yeniden uyarılır ve çerağ söndürülmez dinlenmeye bırakılır şeklinde kalıplaştırıldığına vurgu yapılmıştır. Sonuç olarak Alevi ve Bektaşi meydanının açılışı ilk olarak Nur Suresindeki 35. ayetin okunması ve sembolik olarak duvarda, yerde ve belli bir kayıt üzerinde duran çerağ adı verilen mumların uyarılması yani yakılmasıyla başlamaktadır. Çerağı uyaran kişiye Çerağcı adı verilmektedir. Çerağın uyarılmasından önce mürşit, pir veya dede tarafından çerağcıya uyarma izni verilirken çerağın duası okunur. Çerağcıya, çerağı uyardıktan sonra da yaptığı hizmetten dolayı mürşit, pir veya dede tarafından dua yani gülbank okunur. Özellikle Nur ayetindeki nur ve mişkat kelimelerinin kazandırıldığı kavramsal çerçevenin mecazi aktarımının ötesinde Alevi ve Bektaşilerce zikrin en önemli parçası kılınması ve bu ayetten yola çıkarak bir uygulama olarak zikrin parçasına dönüştürülmesi yanında gülbank ve dualarının hazırlanmasına dikkat çekilmiştir.

11-24

Authors: Nüket ESEN

Bu çalışmada Tahtacıların dini, kültürel ve sosyal hayatında değişimlere yol açan yerleşik hayata geçiş ve Cumhuriyetin sağladığı yaygın eğitim ile meydana gelen değişim ele alınmıştır. Tahtacılar için önem arz eden kültürel hayat ve dedenin rolü, değişime rağmen hala etkisini sürdürmektedir. Tahtacıların geçirdiği değişim süreçlerinin bir yansıması, bu çalışmanın konusu olmuştur. Bu çalışma ile Muğla-Antalya arasında yaşayan Tahtacılar üzerine yürütülen saha araştırmasında tespit edilen değişim ve gelişmeler ele alınmıştır. Muğla-Antalya arasında yaşayan Tahtacıların günümüze kadar ulaşan gelenek ve değerleri, özellikle göçebe toplum kültürü ve yaşam biçimi olarak Tahtacıların kendine özgü kültürel ve toplumsal benlikleri hala sosyolojik bir unsur olarak birçok araştırmaya konu olmaktadır. Bu kişilerin göçebe yaşam tarzından dolayı yaptıkları işler kısıtlıydı ve yaptıkları işten dolayı da kendilerine Tahtacı ismi verilmişti. Göçebe hayat tarzından yerleşik hayata geçişle birlikte yaşam biçimlerinde de değişimler başladı. Her ne kadar Alevi kimliği taşısa da kültürel ve inanç esasları farklarına rağmen Sünni toplulukla bir arada yaşayan Tahtacılar, konargöçerliğin etkisiyle benimsedikleri değerleri yavaş yavaş değiştirmeye başlamıştır. Yerleşik hayat ve Cumhuriyetle birlikte Tahtacıların ekonomik uğraşlarından sosyal yaşamlarına kadar birçok konuda değişiklikler meydana gelmeye başlamıştır. Dedelerin yavaş yavaş otoritesinde zayıflama meydan gelmiş, üretimde bir kişiye veya bir zümreye olan bağlılık yok olmaya başlamıştır. Bütün değişimlere rağmen Alevilik öğretilerinin ve inanç esaslarının tamamen değişmediği veya yok olmadığı, büyük oranda korunabildiği de bir gerçektir.

39-76

Authors: Ahmet Ali BAYHAN

Ortadoğu’nun bir parçası sayılan ve aynı zamanda bir Kuzey Afrika ülkesi olan Mısır, tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Günümüze kadar ülkede gerçekleştirilen Arkeolojik kazılardan çıkan sonuçlara göre, ülkenin bilinen tarihi M.Ö. 5000 yıllarında kurulmuş Aşağı ve Yukarı Mısır Krallıkları ile başlamaktadır. Bunu Menes Hanedanlığı ve Pers hâkimiyeti takip etmektedir. Daha sonra Roma ve Bizanslıların eline geçen Mısır, 641 senesinde Amr b. As komutasındaki ordu tarafından fethedilerek İslam topraklarına dâhil edilmiştir. Önceleri Abbasilere bağlı bir eyalet valisi iken daha sonra burada bağımsız ilk Türk devletlerini kuran Tolunoğulları ile İhşidoğullarının Mısır tarihinde ayrı bir yeri vardır. Özellikle Tolunoğlu Ahmet tarafından şekillendirilen Katayi tepesindeki cami, Samerra’da ortaya konulan ilk İslami Türk yapılarının bir kopyası niteliğinde olup ‘Samerra Üslubu’nun Kuzey Afrika’ya taşınmasında öncülük etmiştir. Tunus’un Mehdiye şehrinde kurulduktan sonra kısa sürede Kuzey Afrika’nın tamamına hâkim olan, Şii mezhebini yaygınlaştırmak için büyük bir çaba içerisine giren ve başta Ezher Camii/Medresesi başta olmak üzere pek çok anıtla Mısır’ı zenginleştiren Fatımîlerin ardından, Haçlı seferlerine karşı verdiği mücadelelerle Müslümanlar arasında haklı bir şöhrete kavuşan Selahaddin-i Eyyübi’nin liderliğinde ortaya çıkan Eyyübiler zamanında, yapılan 30 kadar medrese ile bir taraftan Mısır’da yeniden Sünni İslâm inancının yerleştirilmesi temin edilirken, diğer taraftan da vücuda getirilen mimarlık örneklerinde Zengiler vasıtasıyla Büyük Selçukluların mimari anlayışı devam ettirilmiştir. Eyyübilerden sonra yörenin iktidarını eline geçiren Memlükler devrinde, cami ve medresenin kuvvetle vurgulandığı külliyeler şeklindeki eserlerde Anadolu Türk Mimarisi, Büyük Selçuklu ve Zengi Mimarisi ile Türkistan’da, Buhara ve Semerkant çevrelerinde, yaygın olarak kullanılan yüksek kasnaklı kubbe mimarisi ile bağlantılar kurarak, Türk mimarisinin geleneklerine bağlı kalmakla beraber orijinal bir üslup geliştirilmiştir. 1517’de Mısır’ın fethinin sonucu olarak hilafetin Osmanlı hanedanına geçmesi, Devlet-i Aliye’nin hem siyasi açıdan genişlemesine hem de Müslümanlar üzerindeki etkinliğinin artmasına neden olmuştur. Osmanlıların Afrika’ya açılan kapısı durumundaki bu ülkenin fethi, ticaret güzergâhlarının üzerindeki batılı devletlerin hâkimiyetini ortadan kaldırmıştır ve Akdeniz’in bir Türk gölü olması yolunda önemli bir merhaleyi teşkil etmiştir. Dört yüz yılı aşkın bir zaman İstanbul’dan gönderilen valiler eliyle yönetilen Mısır’ın çeşitli yerleşim alanlarında, özellikle Kahire’de, Osmanlıların farklı yapı gruplarında çok sayıda örnekler verdiği ortadadır. Zaten bu tarih kapsamı içerisinde dikkatli incelemeler yapıldığı takdirde burada edebiyattan mimariye birçok eser tespit etmek mümkün olacaktır. Yukarıda kısa özeti arz edilen zaman dilimi içerisinde ortaya konulan mimari eserler arasında tarikat yapılarının çok önemli bir yer işgal ettiği görülmektedir. Bu makalede farklı dönemlerden örneklerle Mısır’da tarikat yapılarının gelişmesi değerlendirilmeye çalışılacaktır.

97-122

Authors: Erdem SEVİMLİ

ve el üstünde tutulmuştur. Klasik Türk şiirinde pek çok divanda ele alınan abdallar, âşıklığın simgesi olarak işlenmiştir. Bu şiirlerde abdalların; baş açık yalın ayak dolaşma, dağ yakma ve afyon kullanma gibi üç asıl niteliği olduğu görülmektedir. Şiirlere bakıldığında ilk temel niteliklerine; seyyahlık, dilencilik, mücerret yaşam tarzı, fakirliği sultanlıkla eş değer görme gibi özelliklerin eşlik ettiği görülmektedir. Abdalların vücutlarına ve başlarına elif ya da nal şeklinde yaralar açması, Kerbela matemli bir ritüelle sine dövmeleri ise onların temel niteliklerinden olan dağ yakmalarına karşılık gelmektedir. Abdallar bununla yetinmemiş, yaralarını tedavide meftul bağlamak gibi yöntemler de uygulamışlardır. Onlar, acısını dindirmek için “cür’adân” denilen kaplarda taşıdığı esrarı kullanmış ve cezbe halinde onun verdiği sarhoşluğu yaşamışlardır. Klasik pek çok şair bu durumu, aşk kavramı doğrultusunda ve âşıklık alameti olarak işlemiştir. Bu yolculukta âşık, kendini abdal saymış ve abdallık niteliklerini kendine mal etmiştir. Bu çalışmada abdallık, asıl ve tamamlayıcı nitelikleri çerçevesinde gruplandırılarak ele alınmıştır. Bu kapsamda klasik şiirde abdal âşıklık kavramının bütüncül ve derli toplu hâlde gözler önüne serilmesi amaçlanmıştır.

147-158

Authors: İbrahim KARACA

Ehl-i Hak inancı, 1216 yılında Irak/ Süleymaniye’ye bağlı Berzence köyünde doğan Sultan İshak tarafından kurulmuştur. Sultan İshak, Ehl-i Hak inancını İran/ Perdiver’e göç ettikten sonra yaymaya başlamıştır. Bu nedenle günümüzde Ehl-i Hakların büyük çoğunluğu İran’ın Batı bölgelerinde yaşamaktadır. Ehl-i Hak inancı, kuruluşu itibari ile kendisine bir topluluk oluşturmuştur. Bu topluluk etnik olarak Türkçe konuşanlar ve Goranice konuşanlardan meydana gelmektedir. Etnisiteye önem vermeyen Ehl-i Hak inancı, Şah İsmail ve Hacı Bektaş gibi Türk oldukları bilinen kişilere kutsallık vermektedir. Bu çalışmanın konusunu oluşturan Yediler, Ehl-i Hak inancı içerisinde yer alan kutsal bir gruptur. Yediler, Ehl-i Hak inancı ve topluluğundaki sosyal yapıların başında gelmektedir. Yediler, ilahi tecelliden veya mazhariyetten hemen önce görülen başlıca yedi kişidir. Bu nedenle her zuhur döneminde farklı isimler ile anılmışlardır. Bu kişilere Ehl-i Haklarca ‘Yaren’ tabiri de kullanılmaktadır. Ayrıca, Yediler, Farsça ‘Heften’ olarak da adlandırılmaktadır. Yedilerin, Ehl-i Hak değerler sistemi içerisinde topluluk ve inanç üzerine etkileri çalışmanın amacını meydana getirmektedir. Ayrıca Yedilerin toplumsal işlevlerinin tespiti de bu çalışma ile ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Bu amaçla İran’ın Tebriz, Tahran ve Kirmanşah şehirleri merkezli olarak 2017-2019 yılları arasında etnografik alan çalışması yapılmıştır. Alan çalışmasından elde edilen veriler, çalışma sırasında yapılan kütüphane çalışmasından ve alandan elde edilen birinci elden yazılı kaynaklardaki veriler çalışmaya kaynaklık etmiştir.

181-210

Authors: Enes KAVALÇALAN

Arnavutluk 1385 yılından itibaren, bağımsızlığını kazandığı 1912 yılına kadar Osmanlı egemenliğinde kalmıştır. Bu süre zarfında Osmanlı kültürü ve mimarisiyle yoğun bir etkileşim içerisine girmiş, gerek dil gerekse yaşayış tarzı bakımından birçok özelliğini alarak kendi potasında eritmiştir. Bu değerlerin içerisinde artık adı Arnavutlukla birlikte anılan Bektaşilik de yer almaktadır. Türkiye’de tekke ve zaviyelerin kapatıldığı 1925 yılından sonra kurulan Dünya Bektaşilik Merkezi’nin (Kryegjyshata Boterore Bektashiane) Arnavutluk’un Tiran şehrinde konumlanması bunun en büyük göstergesidir. Arnavutluk’un bugünkü sınırları dâhilinde güneyde yer alan Ergiri ili 1430 yılında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Bu makale çerçevesinde Ergiri ilinin Osmanlı yönetiminde kaldığı süre boyunca il sınırları içerisinde inşa edilmiş olan tekkeler konu edilecektir. Bu kapsamda öncelikle yayımlanmış kaynaklar ele alınmış ve bölgede günümüze ulaşabilen tekkeler tespit edilmiştir. Ardından ise Başbakanlık Osmanlı Arşivi taranarak günümüze ulaşamamış tekkelerin tespiti yapılmaya çalışılmıştır. Elde edilen veriler neticesinde varlığına dair belge ve bilgiler bulunan 43 tekkeden 1‘inin günümüze orijinal haliyle ulaşabildiği, 7 tekkenin yıkılarak yeniden inşa edildiği veya zaman içerisinde yapılan değişikliklerle asli durumunu yitirdiği, geriye kalan 35 tanesinin ise hiçbir kalıntısının günümüze ulaşamadığı anlaşılmıştır. Metinde öncelikle günümüze ulaşan Koştan Köyü Tekkesi’nin kısa bir tanımı yapılmış, ardından günümüze asli haliyle ulaşamadığı tespit edilen tekkeler hakkında eldeki veriler değerlendirilerek orijinal durumları hakkında çıkarımlarda bulunulmaya çalışılmıştır. Binaların fiziksel durumlarına dair bilgiler verildikten sonra bu tekkelerin tarikatlar arasındaki dağılımı incelenmiş ve Ergiri gibi küçük bir bölgede neden bu kadar çok tekke inşa edildiğinin sebepleri üzerinde durulmuştur.

235-252

Authors: Ali Rıza ÖZDEMİR

Safevî tarih yazımında Safevî tarikatının kurucusu Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin Sünni (Şafi) olduğu kabul edilmiş, Safevî tarih yazımı genellikle bu tez üzerine oturtulmuştur. İbn Bezzaz tarafından kaleme alınan Safvetü’s-safâ adlı eser temel alınarak yapılan bu tarih yazımı akademi camiasında büyük ölçüde kabul görmüştür. Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’yi önemli bir inanç önderi olarak gören Alevi geleneği bütünüyle reddedilmiştir. Bu çalışmada Safevî Devletinin kurucusu Şah İsmail’in atası olan Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin hangi mezhebe bağlı olduğu araştırılmıştır. Safvetü’s-safâ temelli bu tarih yazımının dışında, bazı farklı görüşler ileri sürülse de, bunlar sağlam kaynaklara dayandırılmamıştır. Akademik camiada genel kabule ulaşmış Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin Sünni olması görüşü dışında bir ihtimal olarak Şeyh Safî’nin Şiî olduğunu ancak takiyye yaparak yani inancını saklayarak asıl inancını açıklamadığını dile getiren araştırmacılar da olmuştur. Bazı araştırmacılar ise Safevî tarikatındaki Şii inançların açığa çıkmasının Safîyyüddin-i Erdebilî’nin torunu Hoca Ali zamanında başladığını dile getirmiştir. Çalışmada önce Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin hangi mezhebe bağlı olduğu Safvetü’s-safâ özelinde tartışılmış ve Şeyh Safî’nin Sünni gösterilmesindeki temel dayanakların eleştirisi yapılmıştır. Bu aşamadan sonra Sultan Mahmud Geylânî’nin ‘Akâ’id-i Evliyâ’-i Seb’a isimli eserinde ulaşılan yeni bilgilerle konu değerlendirilmiştir. Ayrıca Akâ’id-i Evliyâ’-i Seb‘a’da Alevi yazın geleneğinin merkezinde bulunan Buyrukların izleri sürülmüş, aralarındaki benzerlikler tespit edilmiştir. Çalışmada Şeyh Safîyyüddin-i Erdebilî’nin, irfan temelli bir Şiilik inancına sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

271-296

Authors: Özcan GÜNGÖR

Alevilik söz konusu olduğunda tek bir algı ve bakış açısından bahsetmek pek mümkün değildir. Zira Alevilik isimlendirmesi dahil teorik ve pratik dini uzanımları yer yer mezhebi unsurlar yer yer farklı dini sembollere atıfla açıklanır. Bu durumun oluşmasında en büyük etken bu dini hareketin yaşadığı tarihsel süreçte karşılaştığı meydan okumalara verdiği zor şartlar altındaki cevaplardır. Zira siyasal, tarihi, kültürel ve dini anlamda ötekileştirmelere maruz kalan bir dışgrup olarak dini kimliğin yapısallaşması bu süreçlerden etkilenmiştir. Felsefi olarak üç temel tanrı tasavvurundan bahsedilmektedir. Bu üç temel Tanrı tasavvuru içinde teizm Alevilik bağlamında ele alacağımız teorik çerçeveyi kapsamaktadır. Zira Alevilik İslamiçi dini bir yorum olarak teistik karakteristiği net olan bir Tanrı tasavvuruna verili olarak sahiptir. Ancak bu tasavvurun uzanımlarında kimi zaman eserlerde kimi zaman da alanda görüldüğü üzere farklılaşmalar dikkat çekmektedir. Çalışmada salt teolojik veya felsefi bağlamında Alevilikte Tanrı tasavvuru üzerinde durulmayacağı ifade edilmelidir. Ancak çalışma felsefi ve teolojik olarak tanrı tasavvurları tipleştirmesi üzerinden Alevi kültürel kaynakları bağlamında sosyolojik tahliller yapma amacındadır. Bu bağlamda çalışmanın konusu Alevilikte Tanrı tasavvurunun sosyolojik boyutlarını tartışmaktır. Amacı ise Alevilikte Tanrı algısını tarihi ve kültürel kaynaklarıyla değerlendirdikten sonra sosyolojik boyutlarını vahdet-i vucud ve vahdet-i mevcut sarkacında Tanrı İnsan, İnsan Tanrı ve insanı olgunlaştırıcı Tanrı tipleştirmeleri bağlamında tartışmaktır. Sonuç olarak yer yer anılan kimi tarihi ve antropolojik sebeplerin vahdet-i vücut çizgisini vahdet-i mevcut gerçeğine dönüştürdüğü anlatı, kabul ve anlayışların Alevi Tanrı algısında sağlam bir yer tuttuğunu ifade etmek lazım.

327-346

Authors: Omir TUYAKBAYEV, Talgat ZHOLDASSULY

İslamiyetin ilk yayılış yıllarında pek çok halkın dini ve manevi, tarihi ve kültürel tartışmasına neden olan çeşitli yörelerde yaşayan yerel halkların gelenekleri, dünya görüşleri ve manevi değerleri açısından bir münakaşaya hedef olmuştur. İslam dinini benimseyen milletler Müslüman cemaatine kendine has dini ve estetik prensipler, görüşler, kültür, gelenek ve hukuk sistemiyle birlikte katıldığı aşikârdır. O yüzden İslam dini çeşitli halklarda türlü şartlarla benimsenmiş ve kendine özgü bir renge bürünmüştür. Çalışmada pek çok araştırmacılarca ‘Halk İslamı’ şeklini oluşturduğuna inanılan Orta Asya’daki Tasavvuf tarikatları (Yesevilik ve Nakşibendiyye) temsilcilerinin kendi öğreti ve uygulamalarını İslam şeriatına nasıl oturtabildiği, onların hangi öğretilerinin Ortodoks İslam’da bir eleştiriye uğradığı, o eleştirilere mutasavvıf şeyhlerinin nasıl bir tepkide bulunduğuna dair sorulara cevap aranmış ve buna ait veriler gözden geçirilmiştir. Yesevilik ve Hacegan / Nakşibendiyye tarikatı temsilcilerinin tartıştığı konular tartışılmış ve dini akidelerinin meşrulaşma usulleri ve çözüm yolları araştırılmıştır. Yesevi tarikatında Cehr-i Zikre ait eleştiriler ve yorumlar yapılmıştır. Eleştiriler genellikle iki konuyu kapsar. İlki, erkek topluluğunda kadınlar tarafından yapılan bir cehr-i zikr, diğeri ise kamu cehr-i zikirlerinde kullanılan teori ve duaların eleştirisidir. Her iki taraf da kendi görüşlerini Kur’an ayetleri ve Peygamberin hadisleriyle kanıtlamışlardır. Çalışmada ayrıca Yesevi tarikatı ile ilgili cehr-i zikirlerin türleri ve özellikleri de tartışılmıştır.

375-396

Authors: Meriç HARMANCI

Cönk ve mecmualarda yer alan sınırlı sayıda şiirleri ile tanınan Seher Abdal, 15. yüzyılın ikinci yarısı ile 16. yüzyılın ilk yarısında yaşamış, telif ve tercüme eserleri olan bir şairdir. Bu çalışma Seher Abdal’ın hayatı ve eserlerine dair yeni bilgileri ve Velâyet-nâme-i Alî Kerrema’llâhu Vechehû Pür-Sûhten-i Cebrâîl Aleyhi’s-selâm isimli manzum velayetnamesini konu edinmekte, kaynaklarda birbirini tekrar eden bilgilere ilave olmak üzere yaşadığı yüzyıl, kullandığı mahlaslar ve dünya görüşü hakkında somut bilgiler içermektedir. Velâyet-nâme, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümünde bulunan 47 beyitlik bir eserdir ve kaside nazım şekli ile yazılmıştır. Makalede neşredilen bu Velâyet-nâme Seher Abdal’ın meşrebini ve dünya görüşünü ortaya koyması açısından önem taşımaktadır. Dolaşımdaki şiirlerinde olduğu gibi bu manzume de ehl-i beyt sevgisi ve 12 imam hürmetini konu edinmektedir. Velâyet-nâme, Hz. Ali’yi methetmek ve ona hürmette kusur etmemek gerektiği, kusur edenlerin nasıl bir cezaya uğrayacağını tahkiyeli bir şekilde anlatmaktadır. Şairin tasavvuf kültürüne, Arapça ve Farsçaya olan yatkınlığını göstermesi, Seher Abdal'ın eserlerinin içeriği ve üslubu hakkındaki tespitlerimizi somut olarak ortaya koyması açısından Velâyet-nâme önem arz etmektedir.

427-460

Authors: Ahmet TAŞĞIN, Hakkı TAŞĞIN, Ergin JABLE, Esin HÜDAVERDİ

Bu çalışma, Seyyit Battal Gazi Dergâhı son postnişini Şükrü Babanın hayatı, eserleri ve Yunanlılara esir oluşunu konu edindi. Şükrü Baba, 1873 yılında Seyitgazi kazasında doğdu, tekkede yetişti, dergâhta eğitim gördü, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti döneminde Dergâhta hizmet etti. Şükrü Baba matbu ve gayrımatbu eser sahibidir ve 1948 yılında da Eskişehir’de vefat etti. Millî Mücadeleye destek verdi ve bundan dolayı Yunanlılar tarafından esir alındı. Yunanlılar Seyitgazi’ye ulaştığında top atışlarıyla Dergâhı bombaladılar ve bir derviş, oğlu ve kızı burada vefat etti. Ardından Millî Mücadelenin başarıya ulaşmasıyla Yunanlılar kaçmaya başladı. Yeğeni Hakkı Aydoğdu ile birlikte Yunanistan’a götürüldü ve yirmi ay esir kaldı. Şükrü Baba, Yunanlılara esir oluşunu Hatırat isimli yazma bir eserde anlattı. Bu çalışmada, Şükrü Baba’nın, Yunanlar’ın Seyitgazi’de yaptıkları zulmü ve esaret yıllarını anlattığı yazma hatıraları kaynak olarak kullanıldı. Bunun yanında Kızılay Arşivinde bulunan sivil esirlere dair kayıtlardan Şükrü Baba ve yeğeni Hakkı’nın isimleri tespit edildi. Kızılay Arşivi, Hatırat ve Yunan işgali konulu araştırmalardan yararlanılarak Yunanistan’ın Milos Adası esir kampı ve kampta kalan diğer esirlerle birlikte Şükrü Baba ve Hakkı Dedenin yaşadıklarına yer verildi. Şükrü Babanın matbu iki eseri vardır. İlki, Seyitgazi Tarihi ve dedeleri Pir Mehmet ve Ali İlhami’nin şiirlerinden oluşmaktadır. İkincisi ise Hedaya ismiyle ehlibeyt ve on iki imamları konu edinmektedir. Yazma halinde Hatıraları ve Divan’ı basılı değildir. Seyitgazi Dergâhı, II. Mahmut tarafından kapatılan Bektaşi Tekkeleriyle birlikte takibata uğradı ama kapatılmadı. Dergâhın medrese eğitimi vermesi ve Nakşi usulünce devam etmesine izin verildi. II. Mahmut’un Bektaşi Tekkelerini yasakladığı dönemdeki şeyhi Pir Mehmet idi ve onun ardından Ali İlhami şeyh oldu. Mahmut’un Bektaşi Tekkelerinin kapattığı dönemde yeni bir çıkış yolu olarak soydan devam eden şeyhlik ve uyguladığı ocaklı erkân kısmen terk edildi. Dergâhın şeyhleri ve yürüttükleri erkân Babagan usulüyle yapılmaya başlandı. Bu değişiklikle birlikte Seyyit Battal Gazi Dergâhı ve postnişinleri, ocaktan devam ederken kapatılan Bektaşi Tekkelerinden Rumeli’ndeki Bektaşi toplulukları arasında faaliyete başladı. Rumeli’ne iki seyahat gerçekleştirildi ve Rumeli’ndeki toplulukların Seyyit Battal Gazi Dergâhı adıyla Bektaşi erkânına göre hizmetleri görüldü.

485-514

Authors: Yusuf ÇETİN, Bahar YAYIK

Dünya kültürlerinin ortak sembolleri arasında yer alan ağaç kültü İslam öncesi Türk kültür dünyasında da yüzyıllar boyunca varlığını sürdürmüştür. İslam dinini kabul ettikten sonra eski yaşamlarını, alışkanlıklarını ve dinî adetlerini nesiller boyunca korumuş olan Türkler kutsal ağaç kültünü de sonradan benimsedikleri İslam dini çerçevesinde yeni bir anlayışla yorumlayarak kültürel havzalarında korumayı sürdürmüşlerdir. Türk-İslam bezeme sanatı içinde her alanda görülen servi ağacı motifinin kaynağına inildiğinde bir taraftan İslam öncesi Orta Asya Türk kültüründeki “hayat ağacı” kültü, diğer taraftan Türk sanatının yayıldığı geniş coğrafyada yer alan yerli uygarlıklardan miras kalan sanatsal değerlerden beslendiği anlaşılmaktadır. Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleri ile birlikte Kuran-ı Kerim’deki “kutsal ağaç” veya “cennet ağacı” kavramı ile özdeşleşerek tasavvuf düşüncesinde yeni ikonografik anlamlar kazanan servi ağacı, bir tefekkür sanatı olan Türk-İslam bezeme sanatı repertuvarında kaynağını tasavvuf düşüncesinden alan zengin ikonografik anlamları ile ön plana çıkmıştır. Servi ağacı motifi çeşitli şekil ve form özellikleri ile üzerinde yer aldığı sanat eserlerine estetik bir görünüm kazandırmanın yanı sıra zengin ikonografik anlamları ile mistik bir dünyayı da gözler önüne sermiştir. Bu çalışmamızda İslam öncesi Orta Asya Türkleri arasında kutsal kabul edilen ağaçlardan birisi olan servi ağacının Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerinden sonra Türk-İslam tasavvuf düşünce sistemindeki yeri ve Türk-İslam sanatına yansımaları üzerine örnek eserler ışığında değerlendirmeler yapılmıştır.

537-560

Authors: Alaattin AKÖZ, Hilmi Bahadır AKIN

Doğuşu, güç kazanması ve etkinliğini kaybetmesi açısından sayısız çalışmaya konu olan Bektaşilik, bu çalışmada özellikle devlet ile ilişkileri merkeze alınarak incelenmeye çalışılmıştır. Bu süreçte hem Osmanlı merkezi devlet yönetiminin dine bakışı ve bu bağlamda dini kurumların şekillenmesi hem de Safevî Devleti’nin kuruluş ve gelişmesiyle, bu iki rakip devletin kesişim bölgesi olan Anadolu’daki mücadelelerinin Bektaşilik üzerindeki etkileri ele alınmıştır. Devletle ilişkiler bağlamında, erken dönem girişimleri ve devletle işbirliği halinde kurumsallaşma çabalarına değinilmiş, özellikle Yeniçeri Ocağı ile bağlantının ardından tarikatın merkeze yaklaşarak güçlenmesi, nihayet 19. yüzyıl başında Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla krize girmesi ve çaresiz toparlanma çabalarının ardından, Cumhuriyet sonrası gücünü kaybetmesi üzerinde durulmuştur. Devletle ilişkisi olan tek tarikat Bektaşilik olmamakla birlikte, diğer tarikatlardan farklı olarak Bektaşiliğin güçlenmesi ve gözden düşmesinin, devletin en etkili askeri bürokratik yapısıyla sıkı ilişki içinde bulunmasına bağlı olduğu düşünülebilir. Bu tür bir ilişkinin askeri bürokrasi güçlü olduğu zamanlarda getirisi yüksek olmakla birlikte, kaybedildiği takdirde sonuçlarının da kurumsal yapı için yıkıma dönüşmesi kaçınılmaz hale gelmektedir. Bir dönem çeşitli şartların oluşturduğu tarikat bürokrasi iç içe geçmişliği, bu askeri yapının hiç hesapta olmayan şekilde ortadan kaldırılmasıyla, tarikat için de şanssız şekilde yolun sonunu getirmiş gibi görünmektedir.

581-620

Authors: Reza NAGHDİ

Bektaşi tarikatı mensupları Meşhed’de ve diğer imamların türbelerinin yanında tekke açmışlardır. Bu tekkeler ve buralarda yerleşik dervişler hakkında ve onların bu kutsal mekânlar ve ziyaretçilerle olan münasebetleri hakkında şimdiye kadar kapsamlı bir araştırma yapılmamıştır. Dolayısıyla bu çalışmada tarihsel rivayetler ve İmam Rıza türbesinde bulunan ve günümüze ulaşan arşiv belgeleri kullanılarak İmam Rıza türbesindeki Bektaşi tekkesi, dervişleri ve türbe teşkilatıyla olan ilişkileri incelenecek ve bunun yanı sıra bu belgelerdeki bilgiler literatüre kazandırılacaktır. Araştırmalar Bektaşi tarikatının başı olan Hacı Bektaş’ın İmam Rıza soyundan gelen seyyitlerden ve Nişaburlu olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla Bektaşi tarikatçıları İmam Rıza’ya özel bir ilgi duyarlardı. Onlardan bir gurup muhtemelen I. Şah Tahmasb döneminde İmam Rıza’yı ziyaret etmeye geldiklerinde, İmam’ın türbesinin kuzey yönünde yer alan ve Katlgâh veya Gusülgâh adlı kutsal bir mezarlık ortasında bulunan ve Safavi döneminde Bektaşi Tekkesi olarak bilinen bir eve yerleşmişlerdir. Bu tekke Pehlevi dönemine kadar duruyordu ve oradaki dervişler Asitan-ı Kuds-i Razavi tarafından maddi olarak desteklenirlerdi. Onlara fukara ve dervişlere adanmış vakıf gelirlerinden yardım yapılmaktaydı. Bunun yanı sıra türbeyi ziyarete gelen diğer Bektaşi dervişlerinin de kalacak yerleri ve iaşeleri türbe tarafından sağlanmaktaydı. Safevi döneminde başlayan ve günümüzde de devam eden Suffa ve Hutbe törenlerinin Bektaşilerin türbenin yanındaki tekkelerinde icra ettikleri ayinden kaynaklandığı düşünülmektedir.

657-660

Authors: Hakkı TAŞĞIN

Bulgaristan Razgrat İli Kubrat Belediyesi Kazçılar Köyünde doğan Mümin Ersoy Beyin dede ve babasından kalan yazma eserler ve hayatı burada konu edilmektedir. Bu konu, halen Bektaşi çevrelerde Teberrük olarak korunan ve değer verilen eser ve eşyaların varlığını göstermesi bakımından önemlidir. Mümin Ersoy Beyin oğlu Müslüm Ersoy Bey tarafından Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi yazma eserler koleksiyonuna bağışlanan eserler hakkında da kısa bilgi verilecektir. Araştırma Merkezi bünyesinde dijital tarama cihazıyla taranacak eserlerin önce isimleri tespit edilmiş ve kayıt altına alınmıştır. Eserler arasında bulunan Demir Baba Velayetnamesi taranmış ve kayıt altına alınmıştır. Mümin Ersoy Beyin kendisi eski yazı yani Arap harfleriyle Türkçe okur ve yazardı. Doğal olarak kendisi bu eserleri okuyup değerlendirme, çevresine aktarma ve eserlere konu olan hususları paylaşmaktaydı. Lakin hem hayatta çocuklarının farklı eğitim almaları hem farklı şehirlere vazifeleri nedeniyle gitmelerinden dolayı eski yazıyı yani Arap harfli eserleri okuma ve yazmayı öğrenemediler. Mümin Ersoy Beyin vefatı üzerine aile elinde kalan eserler, uzun bir süre korundu ve kimseyle de paylaşılmadı. Kazçılar köyünden Veysel Bayram Beyin yönlendirmesi ve yardımlarıyla Müslüm Ersoy Bey, eserleri Araştırma Merkezine ulaştırdı. Böylece eserlerin korunması ve akademik çalışmalara kaynaklık etmesi ortamına ulaşmasını sağladı. Eserler, araştırmacıların erişebilecekleri ve üzerinde çalışma yapabilecekleri bir erişe kavuştu. Bu münasebetle eserlerin sahibi ve korunmasına büyük hizmet eden Mümin Ersoy Beyin kısa bir hayat hikâyesine yer vermek uygun olacaktır.

665-668

Authors: Cem ERDEM

Muzaffer Doğanbaş, Hacı Bektaş Veli Velâyetnâmesi, Dört Kapı Yayınları, İstanbul, 2020.

679-684

Authors: Melih FİLİZ

Fahri Maden, İstanbul Bektaşileri, Gazi Kitabevi, Ankara, 2019.

689-692

Authors: Vüsale MUSALI

Ozan-Âşık Ansiklopedisi. (2 cilt), I. cilt, Âşıklar Birliği, Bakü: Gençlik, 2019. / Ozan-Âşık Ansiklopedisi. (2 cilt), II. cilt, Âşıklar Birliği, Bakü: Gençlik, 2020.

697-700

Authors: Zehra AKSOY

Mehmet Emin Yılmaz, Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 2020.

Antalya, Elmalı, Tekke Köyü, Alevilik ve Bektaşilik, Abdal Musa, Halk Ezgileri.

Authors: Sami Emrah GEREKTEN-Attila ÖZDEK

Bu araştırma, Antalya ili Elmalı ilçesi Tekke Köyü’nde yaşayan Alevi ve Bektaşi topluluğunun müzikal pratiklerinde yer alan inanç bağlamlı ezgileri tespit etmeyi amaçlamaktadır. Tekke köyü Bektaşilerinin kuşaktan kuşağa aktardıkları kültürel mirasın bir yansıması olan inanç bağlamlı ezgiler, etnomüzikolojik eksende çeşitli boyutlarıyla incelenmiştir. 10 Kasım 2016 tarihinden başlayarak yaklaşık bir yıl süren bir alan araştırması sürecinde elde edilen veriler, katılımcı gözlem tekniğiyle, yapılandırılmış, yarı yapılandırılmış ve odak görüşmelerle ve doküman analizi yöntemiyle toplanmıştır. Araştırmanın dokümanlarını, Tekke köyü hakkındaki mevcut yazılı materyaller ve edebî metinler ile akademik çalışmalar oluşturmuştur. Ayrıca, veri toplama sürecinde görsel ve işitsel kayıt cihazları kullanılmış ve araştırmacı tarafından gözlem notları alınmıştır. Verilerin analizi aşamasında elde edilen veriler, araştırmanın amacına göre kategorize edilmiş ve belli başlıklar altında birleştirilerek okuyucuya sunulmuştur. Araştırma çerçevesinde, köye özgü iki adet semah, bir adet düvaz-ı imam türünde halk ezgisi tespit edilerek notaya alınmış, Tekke Bektaşilerinin cem ayinleri esnasındaki ritüel içi müzik pratikleri, ezgiler ve çalgılar temelinde sınırlı yönlerden incelenmiştir. Araştırma sonucunda, yöreye özgü nitelik taşıyan isimlendirmeler, müzikal pratikler ve tercihler başta olmak üzere söz konusu gruba ait inanç temelli müzikal pratiklere ilişkin kavram ve olgular betimlenerek sistematik bir yapıda sunulmuştur.

33-54

Authors: Cenk GÜRAY-Ezgi TEKİN ARICI

Most of the studies about the Medieval Ottoman Music Culture have been concentrated on the rich theoretical sources of the period, but the music researchers usually have not paid enough attention to the “musical symbolism” that can be found in the “legendary narratives” of the Medieval Ottoman period. However, these sources that have parallelism with the theoretical sources of the period in terms of sharing a wisdom based perception of “nature-God-humanity” through “Ahi, Bayrami, Vefai and Kalenderi” belief systems, act as main sources to represent the “Khorasan-based wisdom” that had a constructive power for the Ottoman culture through a very strong symbolism that can be easily related with musical culture. These resources, together with some narratives, chronicles, literature sources, religious texts and travellers’ notes also carry some important and critical knowledge about the religious practices of the 14th-15thcentury Anatolia such as sema and semah applications. These examples notify the importance of religious music and dance in the zikir practices of Medieval Anatolia and present the details of how the people were perceiving the cosmos through music and dance. Moreover based on these sources, it is possible to gain an insight about the transmission of this perception of life until today, through the philosophic foundations like “Ahi” and “Abdal” cultures. In this paper, various sources of the 15th century will be examined including various legendary narratives, narratives about the saints, literature sources, religious texts and travellers’ notes to detect the “symbolic musical details” and “music originated belief details” in these writings.

81-116

Authors: Aziz ERDOĞAN-N. Oya LEVENDOĞLU-Cenk GÜRAY

Bu çalışmanın amacı, Alan Merriam’ın “Müzik kültürel olarak anlam yüklü sesler içinde kalıplaşmış bir etkinlikler, düşünceler ve nesneler bütünüdür” görüşünü fenomenolojik bir yaklaşımdan hareketle geleneksel müzikler açısından ele almak ve bu doğrultuda geleneksel Alevi müziğinin; yapısal, simgesel nitelikleri ve icra biçimleri bağlamında ne gibi özellikler taşıdığını anlamaya çalışmaktır. Bu amaçla, yazılı kaynaklarda yer alan veri setinin dışında çocukluğundan beri cemlerde zakirlik ve dedelik yapan, dolayısıyla simge anlam ilişkisinin gelenekteki kurgulanma biçimini yakından deneyimlemiş olan, Tunceli’nin Ovacık ilçesine bağlı Koyungölü köyünde ikamet eden Celâl Ali Abbas Ocağı dedelerinden Zeynel (Batar) Dede (70) çalışmanın en önemli veri kaynağı olmuştur. Kendisiyle Aralık 2019’da Alevilik ve müzik ilişkisine yönelik derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Yapılan görüşmeler tematik olarak betimlenmiş ve beliren temalar kapsamında bu müziğin anlam boyutu aydınlatılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın müzik analizlerine dayanan kısmı için Zeynel Dede’den derlenen Zazaca sözlü Şah Hatayi deyişi örneğinden yola çıkılmış ve Aleviliğe özgü simgelerin, müziğin yapısal unsurları ile kurduğu anlamsal ilişki, bu deyiş üzerinden analiz edilmiştir. Çalışmanın sonuç kısmında yazılı kaynaklardaki verilerin haricinde Zeynel Dede örneğinden hareketle Alevilikteki Hak-Muhammet-Ali, Yol, Hızır, Ehlibeyt, Pir, Mürşit, Kerbela, vb. simgelerin müzikle kurduğu ilişkilerin algılanma biçimleri bağlamında ortak bir tarih algısının müzik aracılığıyla inşa edilen gösterenleri olarak önem kazandığı görülmüştür. Bu bağlamda simgelerin müzikle kurduğu ilişki bakımından, kalıplaşan bir takım ifade biçimlerine dönüştüğü ve böylesi bir yansımanın geçmişten günümüze aktarılan kültürel bakiyeye, simge-algı ve anlam dünyası üçgeninde ontolojik bir boyut kazandırdığı anlaşılmıştır.

145-162

Authors: Marcello MOLLICA

This paper aims to shed light on the rationale behind the creation of the first Italian Alawi association, the Alawite Bektashi Italia. It is based on fieldwork, interviews and participant observations conducted in the northern Italian city of Lecco mostly in 2018 and 2019. However, fieldwork trips date back to 2016. The association is mainly formed by Alawis coming from the rural areas of the Turkish Middle Black Sea Region of Tokat. The paper reports the outcome of the first research of this kind ever conducted in Italy and relies on data gathered from a number of informants, including former presidents of the Alawite Bektashi Italia Association, and, above all, upon the life-story of a key informant, one of the founders of the association. The article is structured in order to describe the following points: the trajectories of the first migration waves, in the late Eighties, from Turkey to Italy; the influences that inspired Alawis from Tokat to form an Alawi cultural association in Italy in 2006; the activities of the cultural centre; and, finally, the way the cultural centre and their members are responding to recent political changes in Italy and beyond.

201-228

Authors: Zakir AVŞAR-Ayşe Elif EMRE KAYA-Songül OMUR

Hemen bütün dinlerde değişik anlayış ve yaşayış biçimleri olarak mezhepler ortaya çıkmıştır. Mezheplere mensup bireylerin aynı dine inanmalarına rağmen, mezhepler, mensupları arasında çok acı sonuçlar doğuran çatışmalara kaynaklık etmiştir. Dünya tarihinde farklı mezheplerin mensuplarının birbirleri ile çatışmalarının çok kanlı ve acılı hatıraları vardır ve bu hatıralar yine o dinlerin ve mezheplerin mensuplarınca diri tutulmak istenmektedir. Bazı durumlarda da siyasal erkler bu çatışmaları diri tutmayı kendi varlıklarının devamı için teşvik etmektedirler. İslam dininde de mezhepler vardır. Farklı mezheplerin mensupları arasında ise zamanla ön yargılar ve bunlara dayalı çatışmalar, anlaşmazlıklar ortaya çıkmıştır. Bu ön yargılar tarihsel süreç içinde bazen daha öne çıkmış, bazı dönemlerde ise önemini yitirmiştir. İslam dininde Sünni ve Şii mezhepler arası ilişkiler günümüzde de ayrılıkların ve çatışmaların olduğu bir iklimde devam etmektedir. Ne yazık ki bu durum Müslümanlar arasında ön yargıları beslemekte, kavga ve çatışmaları canlı tutmaktadır. Nüfusun mezhepsel yoğunluğuna göre azınlıkta kalan ötekileştirilmekte, ötekine ait ön yargılar sözlü ve yazılı kültür üzerinden beslenmektedir. Ülkemizde de Müslümanlar arasında mezhepsel farklılıklar söz konusu olmakla beraber, toplumda yerleşik ayrımcılık ve buna bağlı çatışmalar oldukça sınırlıdır. Geçmişte bazı dönemlerde meydana gelen olayların kökeninde ise ön yargılar, yanlış bilgilendirmeler, gerçeklerle bağı olmayan söylentiler yer almaktadır. Toplumsal bellekte üzüntü ile hatırlanan bu tür hadiselerin bir daha tekrarlanmaması için oluşan ön yargıların, yanlış bilgilerin kaynağını veya kaynaklarını tespit etmek oldukça önemli hale gelmektedir. Bu çalışmada, dijital kültürün yaygınlaşmasına karşın ansiklopedi ve sözlüklerin geçtiğimiz yüzyılın önemli yazılı kültür ürünleri olmaya devam ettikleri düşüncesinden hareketle, Cumhuriyet tarihimiz boyunca çıkan ansiklopedi ve sözlüklerde Alevilik ve bağlantılı kavramlara bakılmış, bu tanımlar üzerinden bir ön yargı inşa edilip edilmediği, toplumsal kutuplaşmaların, ayrışmaların önünün açılıp açılmadığı gibi hususlar üzerinde bir kanaat sahibi olunmaya çalışılmıştır. Çalışmada incelenen ansiklopedilerde bulunan “Alevilik”, “Bektaşilik”, “Şiilik”, “Kızılbaşlık” ve “Hz. Ali” maddelerinin dili, üslubu, mesajı incelenmiştir. Yine ansiklopedilerde, az olmakla birlikte, İslam tarihi ve mezhepler tarihi bakımından önemli olan “Sıffin Savaşı”nı anlatan maddeler de inceleme konusu yapılmıştır. Benzer bir çalışma da sözlükler üzerinde yürütülmüştür. İncelenen sözlüklerde konuyla ilgili olarak, Alevi, Bektaşi, Kızılbaş ve Şii kavramları genel olarak yer bulurken, Ali ve Sıffin Savaşı maddelerine yalnızca bir sözlükte rastlanmıştır. İncelemeler çerçeveleme kuramı üzerinden gerçekleştirilmiş, ansiklopedi ve sözlüklerde çizilen Alevilik ve bağlantılı kavramların çerçevesinin var olan mezhepsel çatışma ve ayrışmanın, ön yargıların kaynağı olup olmadığı araştırılmıştır. İnsanların birbirlerinin inanç ve mezheplerine ilişkin olarak buralarda yer alan yaklaşımlar üzerinden bir bakış açısı inşasına girip girmedikleri veya insanlarda mezhepsel ayrılıklara yönelik olarak var olan olumsuzluklarda ansiklopedi ve sözlüklerdeki tanımların bir etkisi olup olmadığı maddelerin bu bağlamda incelenmesiyle ortaya konulmak istenmiştir.

249-261

Authors: Rıza AKYÜREK

Societies establish the building blocks of life with their traditions, values, experiences and cultural heritage. The culture of each society reflects such vital values. Death, like birth is an important ritual of passage in the cycle of life. In the case of Tahtaci communities of Western Turkey, rituals associated with death include musical forms such as hymns and laments that are performed in free rhythm and with specific syllabic meters or syllable lines. Laments are improvised by women at the place of mourning, while the nefeses are performed in cem rituals and other ceremonies of Tahtaci communities. The lyrics of the nefeses are selected from well-known Alevi poets and sung to the accompaniment of instruments such as long-necked, plucked lutes (cura, bağlama, and divan saz), and the violin. The data of this study were collected through observation a structured interview method. Intensive research concerning funeral rituals and religious ceremonies was conducted for three years and five months in villages densely populated with Tahtacis, and interviews took place with individuals familiar with the repertoire and rituals associated with lamenting. Methodology: The research process or ethnography involved participant-observation and documentation of contexts for lamenting, lamenting as performance practice, and interviews that were compiled and analyzed on the basis of written observations, recordings, and transcriptions in the form of musical notation and lyrics. The data compiled in this study contributes to the dearth of publications concerning the data investigated. The results of the investigation illustrated that mourning hymns (yas nefesler) and women’s laments (ağıtlar) feature prominently in the oral traditions of Tahtacis.

293-318

Authors: Vüsale MUSALI

Sufi şair, Yesevîye tarikatının kurucusu, Pîr-i Türkistan Ahmed Yesevi’nin Türklere İslamiyet’i öğretmek amacıyla kaleme aldığı Dîvân-ı Hikmet bu gün de Türk İslam irfan ve düşünce tarihinin önemli kaynakları sırasındadır. K. Eraslan, İ. Hakkul, M. M. Tulum, N. Hasan ve H. Bice gibi araştırmacılar bu kıymetli eseri yayına hazırlayarak okurlarına ulaştırmak için çaba sarf etmişlerdir. Makalemizde ilk önce Divan-ı Hikmet’in Türk Dünyası’ndaki neşirleri değerlendirilmiş, hangi nüshaları esasında yayına hazırlandığı belirlenmiştir. Bu bilgilerden hareketle Divan-ı Hikmet’in St. Petersburg’daki önemli el yazmalarının popüler ve tenkitli metin çalışmalarında kullanılmadığı ortaya çıkmıştır. Bu sebeple gelecekte Divan-ı Hikmet’in yeni tenkitli metninin hazırlanması veya var olan neşirlerin daha tekmil hale getirilmesine yardımcı olacağı düşüncesiyle St. Petersburg Doğu Yazmaları Enstitüsü’nde korunan el yazmalarının tespit edilmesi ve tanıtılması hedeflenmiştir. Makalemizde ilk önce St. Petersburg Doğu Yazmaları Enstitüsü’nün (Asya Müzesi) kuruluş tarihi gözden geçirilmiş, daha sonra Rusya Bilimler Akademisi tutanaklarından hareketle Orta Asya ve Volga boyundan getirilen el yazması eserlerin hangi kararlarla, hangi kurumlar ve kimler tarafından elde edildiği araştırılmıştır. Ardından da St. Petersburg Doğu Yazmaları Enstitüsü’ne getirilmiş Divan-ı Hikmet nüshalarının bulunduğu koleksiyonlar ve bu koleksiyonlardaki nüshaların değerlendirilmesi üzerine yoğunlaşılmıştır. Yürüttüğümüz araştırmalar sonucunda adı geçen enstitüde Divan-ı Hikmet’in 23 nüshanın muhafaza edildiği tespit edilmiştir.

345-364

Authors: Cem ERDEM

Âşıklık geleneği günümüzde İslamiyet sonrası kazandığı yeni kimlikle dikkate değer bir alanı ifade etmektedir. Bu geleneğin icracısı olan âşıklar, Alevi ve Bektaşiler için bireysel ve sosyal hayatın düzenlenmesinde önemli dinsel bilgi ve uygulamaları aktaracak şekilde görevler üstlenmişlerdir. Bu bağlamda ele aldıkları konular ve bulundukları konum; toplumu, inancı ve geleneği tanımlamada anahtar roldedir. Âşık, içinde bulunduğu toplumun tercümanıdır. İçinde yaşadığı kültürün taşıyıcısı, temsilcisidir. Alevi ve Bektaşi geleneği içerisinde âşıklar, inanç sisteminin temel unsurlarından birisi haline dönüşmüşlerdir. Öyle ki kullandıkları enstrümanı, gelenek içerisinde “Telli Kur’an” olarak adlandırmışlardır. Çağımızda âşıklık geleneğini devam ettiren önemli isimlerden biri de Dertli Divani’dir. Dertli Divani, 21. yüzyılda Alevi ve Bektaşi geleneği içerisinde âşıklık geleneğinin ve cem ayinlerindeki dedelik kurumunun icracısı ve üyesi olması dolayısıyla önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmanın amacı; Âşık Dertli Divani’nin şiirlerinde tasavvuf anlayışı ve buna ait unsurları tespit etmektir. Araştırmanın verileri doküman incelemesi yöntemiyle toplanmış; elde edilen veriler içerik analizi kullanılarak çözümlenmiştir. Çalışmaya ait veriler Âşık Dertli Divani’ye ait 52 şiirden elde edilmiştir. Araştırma sonucunda Âşık Dertli Divani’nin tasavvuf terminolojisini zengin bir biçimde şiirlerinde kullandığı tespit edilmiştir. Şiirlerinde tasavvufta önemli bir yere sahip olan “Nûr-u Muhammediyye” anlayışının yansıması görülmektedir. Alevîlikte, Allah’tan ilk tecelli eden şeyin Muhammed-Ali’nin nuru olduğu düşüncesinden hareketle şiirlerde Allah, Hz Muhammed ve Hz. Ali birlikte yer almıştır. Bu düşünüş biçimi Dertli Divani’nin şiirlerinde Alevi ve Bektaşi inanç motifleriyle şekillenmiştir. Dertli Divani’nin şiirlerinde Hz Ali, Ehlibeyt, Hz. Hüseyin ve On iki imam sevgisi, derin bir inançsal bağlılıkla ele alınmaktadır.

385-410

Authors: Onur Güneş Ayas

Vahit Lütfi Salcı’nın çok sesli unsurlar içeren Alevi müzikleri hakkındaki çalışmaları, Erken Cumhuriyet dönemi elitlerinin Batı müziğiyle uyumlu saf bir milli öz arayışının en ilginç örneklerinden biridir. Salcı’ya göre Türk halk müziği aşikâr ve gizli olmak üzere iki ana kola ayrılmaktadır. Kapalı topluluklar olarak örgütlenmiş Alevi kabilelerin temsil ettiği gizli halk musikisi, kozmopolit Osmanlı kültüründen ve Şark musikisi olarak damgalanmış şehir müziğinden yalıtılmış olduğu için saf Türk kültürünün otantik ifadesidir. Aynı zamanda, içinde armoni ve kontrpuana dalalet eden çok sesli unsurlar barındırdığı için de medeni Batı dünyası karşısında Türk milletinin yüzünü ağartmaktadır. Bu çalışmanın amacı Salcı’nın gizli Alevi müziği hakkında geliştirdiği bu formülü, bir antropolojik özselleştirme örneği olarak incelemek ve dönemin resmi müzik politikasıyla ilişkisini tartışmaktır. Antropolojik özselleştirme, bu makalenin yazarı tarafından, Grunebaum’un ortogenetik ve heterogenetik kültürel değişim ayrımından ve Neuman’ın bu kavramı Cevdet Paşa’nın fikirlerine uygulamasından ilhamla geliştirilmiş bir kavramdır. Makalede özselleştirme söylemi, yabancı bir modele dayanarak gerçekleşen heterogenetik kültürel değişimlerin, yerli bir kaynaktan türemiş ortogenetik değişimler gibi yorumlanması olarak tanımlanmakta ve arkeolojik özselleştirme ve antropolojik özselleştirme olarak ikiye ayrılmaktadır. Arkeolojik özselleştirme, Türk Tarih Tezi’nde olduğu gibi, kültürel değişimin kaynağını ulusun uzak geçmişinde arayan söylemlere işaret eder. Antropolojik özselleştirme ise Salcı’nın yaptığı gibi Batı kültürüyle uyumlu milli özü köylerdeki kapalı toplumlarda arar ve bir tarihsel süreklilik anlatısı inşa etmeye çalışır. Salcı’nın formülü, Alevileri modern Türk ulusunun inşasına entegre etmek ve şehrin melez kültürüne şüpheyle bakan köy temelli bir kültürel modernleşme projesini desteklemek için geliştirilmiş söylemlerle ortak bir zemini paylaşmaktadır. Katı ikili karşıtlıklara dayanan bu özcü söylemler kültürel alandaki karmaşık etkileşimleri göz ardı etme eğilimindedir. Bu söylemleri en uç mantıki sonuçlarına vardıran Salcı, böylelikle sağladıkları yeni imkânları ve içerdikleri sınırlılık ve paradoksları daha iyi görmemizi sağlamaktadır.

429-442

Authors: Hüseyin YALTIRIK

Seyyid Ali Sultan Süreğinde Bektaşiler hem yurt içinde hem de yurt dışında kendi geleneklerini yaşamaktadırlar. Trakya’da Edirne ve Uzunköprü çevrelerinde yoğun olarak yerleşik hayat süren bu Türkmenler, Oğuz boylarının Trakya’daki hatıraları olup geleneksel ritüelleri içinde erkânlarını sürdürmekte ve cemlerinde nefes söyleyip semah dönmektedirler. “Nefes”lerini bazen toplu bazen bireysel olarak Bağlama eşliğinde icra ederler. Genel olarak gizli ayinlerini “Ayin-i Cem”, “Ayn-i Cem” ya da kısaca “Muhabbet” olarak adlandırırlar. Gayet ağır başlı, medenî ve hısım akrabaya önem veren, misafirperver, hoşgörülü, kültürüne sahip çıkan, engin gönüllü ve derin düşünceli kimseler olup Trakya’da Mustafa Çetin Dede’ye bağlıdırlar. Batı Trakya’daki Seyyid Ali Sultan süreği ise orijinal ve tarihî bir mekân olan büyük “Meydan Evi” ile Gümülcine sırtlarındaki Seçek Yaylasının kâbesi gibidir. Burada farklı köylerde yaşayan Bektaşi toplulukları birbirlerine hısım ve akraba olarak yaşamaya devam etmektedirler. Dilleri Türkçe olup Türkçe yazmakta ve Türkçe konuşmaktadırlar. Cemlerinde dut yapımı sazları kutsal bilip hürmetle çalan ve Türkçe nefesler söyleyen bu kimseler nefeslerini eskiden “Mecmua” denen fakat günümüzde Nefes Defteri olarak isimlendirilen defterlerde saklı tutarlar. Belli mürşitlere bağlı olup erkânlarını ve geleneksel hayat tarzlarını sürdürürler. Bu yazıda bu toplululukların cemleri bağlamında nefesleri incelenecek ve notalarıyla örnekler verilecektir.

459-490

Authors: S. Sabri KÜRKÇÜOĞLU

Tarih boyunca birçok uygarlığa ev sahipliği yapan Şanlıurfa, coğrafyasında önemli kültürel özellikler barındırmaktadır. Şanlıurfa, folklor yönünden de zengin bir hazineye sahiptir. Şanlıurfa’da Alevi- Bektaşi kültürü; Kısas, Akpınar ve Sırrın yerleşim yerlerinde görülmektedir. “Âşıklık Geleneği”nin en kapsamlı görüldüğü yerleşim yeri ise Kısas Köyü’dür. Kısas’ta aile yapısı, arkadaşlık ve dostluk ilişkileri güçlü bir yapıya sahiptir. Eski geleneklerin bir kısmının ise halen yaşadığı görülmektedir. Bu araştırmada Kısas’taki Alevi ve Bektaşi Kültürü ve halen devam eden âşıklık geleneği incelenmiştir. Kısas’ta geçmişten günümüze 50 civarında saz şairi yetişmiştir. Kısaslı âşıklar köyde “Cem evi”, “köy odaları” ve “aşure şenlikleri”nde deyişlerini okumaktadırlar. Ayrıca başta Hacıbektaş ilçesi olmak üzere davet edildikleri yurtiçi ve yurtdışındaki çeşitli törenlerde de deyişlerini icra etmektedirler. Yöreye özgü özellikler gösteren “Kısas Semahı” ise özgünlüğünü günümüze kadar koruyarak gelmiş, düzenlemesi ve sözleriyle çok güzel bir örnektir. Bu çalışmamızda diğer bir konu Kısaslı Âşık Sefâî’dir. Sefâî, atalarından ve dedelerinden öğrendiği âşıklık geleneğini 45 yıldır başarı ile sürdürmektedir. Kısas’ta Türkmen Alevi ve Bektaşi tasavvuf geleneği içerisinde icra edilen Cem’de Zakir sıfatıyla semah, nefes ve deyişler okumaktadır. Âşık Sefâî, aynı zamanda, folklor araştırmacısı, yerel bir tarihçi ve kaynak kişidir. Alevi-Bektaşi şiirleri ve deyişleri, Türk halk edebiyatı ve müziğinin temel taşlarıdır. Halk müziğinin zenginleşmesinde ve yayılmasında, âşıkların payı çok büyüktür. Âşıklar tarafından üretilen şiirler ve deyişler önemli bir kültürel mirastır. Şanlıurfa ve Kısas’ta yapılacak Alevi ve Bektaşi kültürü konulu araştırma ve derlemeler, bahsi geçen kültürel mirası ortaya çıkaracak ve geniş çevrelere ulaşmasını sağlayacaktır.

513-530

Authors: Hasan COŞKUN

Bu makalede, Âşık Veysel’in türkülerinde Alevi ve Bektaşi kültürü, inanç ve değerlerinin izleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Ozanlık geleneğinin en güçlü olduğu illerden biri Sivas’tır. Sivas şehri “ozanlar ocağı”, “âşıklar diyarı”, olarak meşhur olmuştur. Sivas’ın yetiştirdiği önemli halk ozanlarından biri Âşık Veysel’dir. Âşık Veysel, 1894 yılının Şarkışla ilçesinin Sivrialan köyünde doğdu. Böylece Veysel için uzun ve ince bir yol hikâyesi başlamış oldu. Âşık Veysel, Alevi ve Bektaşi geleneğinin güçlü olarak yaşandığı Emlek yöresinde doğmuştur. Âşık Veysel’in yetişmesinde bu yörenin ozanlarının çok büyük katkıları olmuştur. Veysel, farklı inanç ve düşünceye sahip her ferdin düşüncesine, duygusuna, inancına ve dünya görüşüne saygı duyarak şiirlerinde tabiat, vatan-millet ve birlik, aşk, acı, keder, milli, dinî-tasavvufî konuları ele almıştır. Âşık Veysel’in sevgi, saygı, hoşgörü, tevazu, ilahi ve beşeri aşk konularını çok kuvvetli şekilde işlediğini ve bu konuları kendi sazı ile türkülerinde okuduğunu biliyoruz. Âşık Veysel’in dinî-tasavvufî ve mistik yönünün çok kuvvetli olmasının en önemli nedeni, onun manevi dünyasını inşa eden ruh mimarlarının huzurunda bulunmuş olmasıdır. Mescid köyünde Bektaşi dergâhı kuran Salman Baba, onun önemli dostu ve ilk öğretmenidir. Veysel’i yetiştiren Alevi Ocakları ve Bektaşi Dergâhlarıdır diyebiliriz. Âşık Veysel’in türkülerinde Alevi ve Bektaşi inanç ve değerlerinin izlerini görmek mümkündür. Âşık Veysel’in şiirlerinde Alevi ve Bektaşi Tasavvuf anlayışına ilişkin kavramların ve sembollerin yer aldığını görüyoruz.

557-572

Authors: Isa MEMISHI-Nebahat SÜLÇEVSİ

Günümüz Sırbistan Cumhuriyeti sınırları içerisinde bulunan Preşova, 1912 yılına kadar Osmanlı idaresinde kalmıştır. Osmanlı idaresinden sonra Sırp işgaline uğrayan Preşova ve yöresi günümüz idari taksimatında Sırbistan’ın güneyinde çoğunlukla Arnavut nüfusun meskûn olduğu bölgeyi kapsayan Preşova Vasinin merkezi konumundadır. Preşova şehri ve ona bağlı Bilaç köyünde az sayıda Türk de yaşamaktadır. Osmanlı döneminden Balkan ülkelerinde kalmış olan maddi miras hakkında belli başlı çalışmalar yapılmıştır. 1970’li yıllardan sonra bu alandaki çalışmalar yoğunluk kazanmış olmakla birlikte Batı Balkanlar’a yönelik bu çalışmalarda daha çok Bosna, Sancak, Kosova, Makedonya’da bilinirliği daha fazla olan yerler üzerinde durulmuştur. Özellikle Yugoslavya’nın dağılma sürecinde Preşova’ya ilişkin kültürel çalışmaların yerel düzeyde kaldığını ileri sürmek için yeterli sayıda gerekçe vardır. Batı Balkanlar’ın 1990’lı yılların başından itibaren karşı karşıya kaldığı uzun süreli çatışmalar ve savaşlar eğitim, kültür ve bilim alanındaki gelişmeleri olumsuz anlamda etkilemiş ve etkilemeye devam etmektedir. Bu süreçte çok sayıda somut kültürel miras eseri zarar görmüş, tahrip olmuş ve hatta bir zaman var oldukları bile unutulmuştur. Günümüze kadar varlığını sürdürebilmiş az sayıda eserin de ömrünü uzatacak restorasyon çalışmaları sınırlıdır ve bu konuda yetkin bir kurumun eliyle yürütülmemektedir. Yerli halkın imece usulüyle hayatta tutmaya çalıştıkları bu eserlerin en azından envanterinin çıkarılması ve kayda geçirilmesi önemlidir. Bu anlamda yerel ölçekli yapılan bazı çalışmalar olmakla birlikte bu mirasın koruma altına alınmasını sağlayacak kurumları harekete geçirme konusunda yeterli olmamıştır. Bu çalışma ile Preşova ve yöresinde günümüze kadar ulaşabilmiş olan cami, tekke gibi ibadet ve zikir mekânları ile mezarlara ait kitabelerin ele alınması amaçlamaktadır. Bu çalışmada esas amaç Osmanlı döneminden kalma eserlerin tamamını tespit etmek olmayıp, şimdiye kadar üzerinde durulmamış olan bu kültürel mirasa işaret etmektir. Yoksa Osmanlı idaresi döneminden kalmış ve zaman içerisinde yok olmuş olan maddi miras yapılarının envanterinin çıkarılması daha geniş bir çalışmayı gerektirir. Bu çalışmada Preşova kasabası ve yöresinde Osmanlı idaresi döneminden kalmış olan yapılar üzerinde bulunan kitabe türleri ile şekil ve metin özelliklerine kısaca değinilmiştir.

595-616

Authors: Murat COŞKUNER

İktidar ve bilim arasında var olan kadim dayanışma, 19. ve 20. yüzyıllarda milli bir devlet ve toplumun oluşturulması amacıyla bir kez daha kendini gösterir. Milliyetçi iktidarlar, toplumu homojen bir bütünlük olarak inşa etmek için bilimden oldukça fazla yararlanırlar. Milli bir Türk toplumunun inşa edilmesi sürecinde bilimin sunduğu hizmetleri böyle bir bağlam üzerinden değerlendiren bu çalışma, Türk milliyetçi elitlerinin bilimsel paradigmaları kullanarak halk dinini nasıl işlevsizleştirdiklerini tartışmaktadır. Fransız Sosyolog Emile Durkheim’in ileri sürdüğü bilimsel teorilerin manipülasyonu, aşırı yorumu ve kimi zaman ilgili teorinin en hayati noktalarının görmezden gelinmesi suretiyle bunun mümkün kılındığını göstermeyi deneyen çalışma, bu amaç kapsamında Durkheim’dan yoğun bir şekilde etkilenen iki milliyetçi düşünür Ziya Gökalp ve Mehmet Fuad Köprülü’nün çalışmalarına odaklanmaktadır. Bu milliyetçi entelektüellerin eserlerini metin analizi yöntemiyle çözümleyen çalışma, milliyetçi toplumun yaratılmasında dine ve dinsel kültüre yönelik işleyen bir dizi bilimsel manipülasyonu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmanın planı içerisinde ilk bölümde iktidarın bilimle olan ilişkisi tartışılarak bu süreçte entelektüellerin rolü ön plana çıkartılacaktır. İzleyen bölümde Türk siyasal hayatında bilim ve iktidar arasındaki ilişki çözümlenerek adı anılan iki milliyetçi entelektüelin milliyetçi fikirlerinin bilimsellik ile nasıl iç içe geçtiği analiz edilecektir. Üçüncü ve son bölümde ise Durkheim’in teorik izahları yorumlanırken ortaya çıkan manipülasyon ve aşırı yorumların halk dinini ve dinsel halk kültürünü nasıl işlevsizleştirdiği tartışılacaktır.

623-627

Authors: Göktürk ERDOĞAN

YAYIN DEĞERLENDİRME/BOOK REVIEW

633-638

Authors: Birol YILDIRIM

Fahri Maden, Zümre-i Nâzenin (Bektaşilik Üzerine Makaleler)