Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi

1-14

Authors: ZUBAİDA SHADKAM-KUTLUGJON SULTANBEK

İslamî Türk Edebiyatı sahasında Orta Asya’da Doğu Türkçesiyle yazılan eserlerin önemi büyüktür. Bu eserlerin bir kısmı doktrin bir kısmı da menkıbe türünde yazılmıştır. Menâkıbnâmeler gerek dil gerek muhtevaları açısından dilci, edebiyatçı, ilahiyatçı ve tarihçiler gibi birçok bilim insanının inceleme konusu olmaktadır. Orta Asya Türkleri arasında İslam’ın yayılmasında ve toplumun dinî-tasavvufî hayatını derinden etkileyen mutasavvıf-şair, Yesevilik tarikatının kurucusu olan Hoca Ahmet Yesevi’nin (ö. 562/1166) önemli bir yeri vardır. O, İslam’ı Türkistan bölgesinde halkın anlayabileceği şekilde söylediği öğretici ve eğitici hikmet tarzındaki şiirleri ve yetiştirdiği müritleri ile yaymıştır. Müritleri tarafından Yesevilik tarikatı ilk Mâverâünnehir sahasına yayıldı. Bir yandan da Kıpçak dervişleriyle Türkistan’ın güneybatısından Horasan, Azerbaycan ve Anadolu’ya yayılmaya başladı. Orta Asya’da Hoca Ahmet Yesevi’nin menkıbeleri ve kerametleri hakkındaki rivayetler ile beraber onun müritleri ve dervişlerinin de keramete sahip olduğunu anlatan birçok menâkıbname bulunmaktadır. Aralarında bazı farklılıklar görülse de dinî, tasavvufî ve mistik karakterli bu menâkıbnameler, bölge halkının yaşamında ve inancında hâlâ kendini korumaktadır. Onlardan biri de Hoca Ahmet Yesevi’nin ilk haleflerinden olan Hâkim Ata mahlasıyla bilinen Süleyman Bakırgani’nin oğlu Sultan Hubbi menkıbesidir. Sultan Hubbi hakkında N. Tosun, Ö. Kaya ve Kazakistan’da S. Kondıbay, F. Kamalova gibi araştırmacıların çalışmalarında bahsedilmiştir. Araştırmamız Sultan Hubbi menkıbesinin Kazakistan’da bulunan Çağatayca el yazması temelinde yapılmıştır. Aynı zamanda, Yesevilik tarikatının Mangıstav’da ve bazı araştırmacılara göre Türkmensahra’da da yayılmasında önemli olan Hâkim Ata Süleyman Bakırgani’nin 3. oğlu Sultan Hubbi’nin hayatı ve kerametlerini, Mangıstav’da Sultan Hubbi’nin yeraltı camii, vadisi ve kuyusu ile ilgili yaygın rivayetler hakkında detaylı bilgi vermek de istenmektedir. Bu doğrultuda konuyla ilgili yayınlanmış ilmi çalışmalar ve makaleleri derleme, inceleme, çeviri ve değerlendirme yöntemleri kullanılmıştır. Amacımız Türk dünyası araştırmalarına katkı sağlayabileceği düşüncesinden yola çıkarak Sovyetler Birliği döneminde uzun zaman ulaşılmayan ve bilinmeyen Doğu Türkçesi (Çağatayca) ile

29-51

Authors: SERVET YAŞAR-CEM KARATAŞ

sazı eşliğinde icra edebilen gezgin ya da yerel halk şairi olarak tanımlanan kişidir. Âşıklar, kökleri İslamiyet’ten önceki Orta Asya Türk kültürüne dayanan ve değişik Türk kavimlerinde farklı adlarla bilinen halk sanatçılarıdır. Bu kadim kültür içinde büyücülükten müzisyenliğe kadar birçok görev üstlenmişlerdir. Yaşadıkları dönemde halkın çeşitli olaylar karşısındaki duygu ve düşüncelerini ifade etmekte önemli bir rol oynamışlardır. Anadolu’da da âşıklar toplumsal birlikteliği pekiştirmek, insanları aynı duygu çerçevesinde birleştirmek ve sözlü mirası gelecek kuşaklara aktarmak açısından önemli bir misyon üstlenmişlerdir. Bu kapsamda kendilerinden önceki dönemin toplumsal hafızası olmuş ve bulunduğu döneme de ışık tutmuşlardır. Bu çalışmanın ana hedefi, âşıklık geleneği içerisinde 20. yüzyılın önemli temsilcilerinden olan Âşık Daimi’nin kaynak kişi olarak TRT repertuvarına kayıtlı eserlerinin incelenmesidir. Âşık Daimi’nin eserlerinde genel olarak tasavvufi konuların yanı sıra toplumsal olayların da önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Bunun yanı sıra Daimi’nin âşıklık geleneği içinde yetişme tarzı, sazındaki ustalığı ve ortaya koyduğu ürünlerdeki zenginlik de onu önemli kılmaktadır. Yöntem olarak literatür taraması ve görüşme teknikleri kullanılarak veriler elde edilen araştırmada, Âşık Daimi’nin hayatı ve âşıklık geleneğindeki yerinin yanı sıra TRT Repertuvarı’nda kaynaklık ettiği 22 eserin detaylı bir şekilde edebî ve müzikal açıdan incelenmesine yer verilmiştir. Bu kapsamda edebî açıdan eserin şiirsel yapısı göz önüne alınarak nazım türü, nazım birimi, hece ölçüsü, uyak düzeni, konusu ve eserlerinde kullanılan mahlaslar; müzikal açıdan ise eserin ezgisel yapısı göz önüne alınarak türü, makam dizisi, seyir özelliği, ses genişliği, ritmik yapısı, metrik örgüsü ve biçimi değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Ek olarak, Orta Asya’dan Anadolu’ya âşıklık ve âşıklık geleneğinin tarihsel sürecinin detaylarına değinilen çalışmada, geleneğin günümüzdeki işlevselliği de irdelenmiştir.

71-89

Authors: SELÇUK PEKER-ERGİN JABLE

Türk tasavvufunun önderlerinden Hacı Bektaş Veli’nin yolundan gidenlerce kurulmuş olan Bektaşilik tarikatına dair çeşitli inanmalar ve uygulamalar Anadolu’daki bazı Türkmen yerleşimlerinde hâlen canlı bir şekilde yaşamaktadır. Bektaşiliğin bir yaşam şekli olarak varlığını sürdürdüğü Aksaray’ın Gaziemir köyü de bunlardan birisidir. Gaziemir köyünün bir yandan Nevşehir’in Hacıbektaş ilçesine diğer yandan da Aksaray’ın Ortaköy ilçesi coğrafyası içerisindeki Yunus Emre Türbesi’ne ve Taptuk (Emre) köyü ve türbesine yakın olması, köydeki üç büyük mutasavvıfla ilgili inanma ve uygulamaların canlılığının bir sebebidir. Gaziemir köyünün Hacı Bektaş Veli Yerleşkesi’ne uzaklığı 100, Yunus Emre Türbesi’ne uzaklığı 87, Taptuk Emre Türbesi’ne uzaklığı 50 kilometredir. Gaziemir köyü sakinleri gündelik hayatları içerisinde çocuk sahibi olma, adak adama gibi çeşitli sebeplerle Hacı Bektaş Veli Türbesi’ni ziyaret etmekte, yılda bir kez düzenlenen Hacı Bektaş Veli’yi Anma Şenlikleri’ne de düzenli katılım sağlamaktadır. Gaziemir köyünde Alevi-Bektaşî kültürü içerisine doğmuş olan Âşık Mehmet Çil, dinî bir unvan olan babalık görevini düzenli olarak yapmış, yılda bir kez köye gelen dedenin temsilciliğini yürütmüştür. Askerlik ve ticaret amaçlı bazı ayrılıklar dışında hayatının büyük bölümünü köyünde geçiren, hayvancılık ve çiftçilikle uğraşan Mehmet Çil, hem içine doğduğu kültür hem de bu kültür içerisinde üstlendiği görev itibarıyla yaşayan Bektaşiliğin güçlü temsilcilerindendir. Bu çalışma; Gaziemir köyü örneğinde yaşayan Bektaşiliğe dair tespitler yapmayı, yaşayan Bektaşiliğin sürekliliğinde Hacı Bektaş Veli Yerleşkesi’nin somut varlığının etkisini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada doğal gözlem yöntemine dayalı saha araştırması yapılmış, Mehmet Çil’in konu ile ilgili şiirleri üzerinde metin merkezli incelemeler gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın sonucunda, Hacı Bektaş Veli Yerleşkesi’nin somut varlığının inanışın sürekliliğine ve köydeki kültürel canlılığa önemli katkılar sağladığı görülmüştür.

109-136

Authors: ESRA DOĞAN TURAY-ZİVAR HÜSEYNLİ BAYLAN

Safeviler dönemiyle başlayan ve Cevânmerd olarak nitelenen fütüvvet ehlinin tarihine, pirlerine, edep ve erkânına yer veren Farsça fütüvvetnâmeler arasında, kasaplara ait risâleler de mevcuttur. Bu türden eserlerin yazımı Selçuklular döneminde Büyük Horasan havzasında başlamıştır. Bu eserler aynı zamanda 13. yüzyıl Anadolu Ahiliğinin de temel kaynakları sayılmıştır. Farsça fütüvvetnâmelerde kasaplık mesleği Hz. İbrahim’e dayandırılmıştır. Mesleğin piri Hz. Ali sayılmış, mesleğin kahramanı olarak ise soyu yedi kuşakta Hz. Ali’ye dayanan ve Muhammed Hânefiyye’nin (ö. 81) yakın adamlarından sayılan Reyli Cevânmerd-i Kassâb olarak kabul edilmiştir. Farsça kaleme alınan fütüvvetnâmeden tarihi sıraya göre ilki Ravzatü’ş-Şüheda adlı meşhur eserin de sahibi olan Molla Hüseyin Vaiz Kâşifi Sebzevâri’ye (ö.1504) ait Fütüvvetnâme-i Sultani adlı eserdir. Bu eserin son bölümünde Fasl der Beyân-i Kabze-i Kârd, Sâtur, Kârdmâl ve Tir başlığıyla kasap esnafının edeb ve erkânı yer almıştır. Makalede inceleyeceğimiz diğer risâle Fütüvvetnâme-i Kassâb adıyla İran Meclis Kütüphânesi 8898 numaralı el yazma mecmuada bulunmaktadır. Molla Muhammed Bâgir Meclisi’ye (ö.1699) nisbet edilen bu fütüvvetnâme Safeviler dönemine aittir. Konuyla alakalı üçüncü ve son risâle ise Kaçarlar dönemine ait olup Der Beyan-i Kar-i Kassâban ve Sellahân adıyla İran Sipahsalar Medresesi Kütüphânesi el yazmaları arasında yer almaktadır. Bu risâlenin müellifi meçhuldür. Kitabet kaydı ise1879 yılına aittir. Bu üç eserde kasaplıkla ilgili benzer konular ele alınmış, mesleğin temel prensipleri belirtilmiştir. Kasapların pirleri hakkında detaylı bilgi verilmiştir. Hz.İbrahim’in oğlu İsmail’i kurban ediş sırrı üzerinde durulmuş, mesleğin pirleri tanıtılmış, meslekle alakalı ayet ve hadisler zikredilmiştir. Bu metinlerde kasap esnafının edep ve erkânı sıralanmış, kasaplığın ve kasapların ahlaki kuralları soru-cevap şeklinde dikte edilmiştir. Bu makale kasaplık mesleğine dair Farsça fütüvvetnâmeler olup Anadolu’da Türkçe olarak yazılan kasap fütüvvetnâmeleri konusunu anlamada bizi bir adım ileriye götürecektir. Bu eserler ileriki araştırmalarla beraber aslında iki dildeki bu eserlerin birbirinin devamı olduğunu, birlikte okunması ve bilinmesi gerektiğini gösterecektir.

153-166

Authors: AZİZ AYVA-MERAL DOĞRU

Türk saz şiiri; kökleri Müslümanlık öncesi ozan-baksı geleneğine dayanan, yüzyıllar içerisinde Türkistan coğrafyasının değişik kültür ortamlarından ve sanat çevrelerinden beslenerek gelişen ve 14. yüzyıldan itibaren Anadolu’da ilk örnekleri tespit edildikten sonra 16. yüzyıldan itibaren de sistemli bir şekilde takip edilebilen, o zamandan beri de Anadolu’da âşık-sanat ortamlarından beslenerek kendine özgü bir üslûp ve şekil kazanarak günümüze kadar gelebilen köklü bir gelenektir. Destan türü de bu gelenek içerisinde hem âşık şiirinin ilk örneklerinden olması hem de âşıkların büyük rağbet gösterip sanatlarını icra ettikleri hece vezni, uzun hacmi ve hikâye etme esası üzerine kurulan önemli bir türdür. İlk örneklerinde geçmişte yaşanan tarihî bir olayın işlendiği destanlar zaman içerisinde iktisadî ve sosyal hayat, sel, yangın, kuraklık afet, kıtlık, hayvanlar, günlük hayat, vb. değişik konular etrafında da söylenmeye başlanmış ve alanı genişlemiştir. Bu bağlamda ortaya çıkan destan çeşitlerinden biri de “Esnaf Destanları”dır. Esnaf destanları; âşıkların kendi başlarından geçen çoğu zaman bir hikâyeden yola çıkarak belirli meslek ve esnaf gruplarının ve bunların ustalarının ele alındığı manzum ürünlerdir. Bazen, sadece bir meslek (esnaf) etrafında söylenebilen esnaf destanları çoğu zaman da birçok esnaf ve meslek grupları etrafında söylenmişlerdir. Bu destanlarda belirli bir meslek kolu ve onun ustası ile ilgili aksaklıklar; taşlama ve mizah üslûbu görülürken çoğu zaman da âşığın hayatta bir işte tutunamaması ve her girdiği işte başarısız olması hikâyesi konu edilmektedir. Esnaf destanlarında devrin, sosyokültürel özellikleri, esnaf ve meslek gruplarının toplum hayatındaki yeri, esnaflığın ve meslek erbabının esasları, esnafların görevleri, devrin esnaflara verdiği önem, esnaflardan bekledikleri, mesleklerin halk nazarındaki yeri, destanın söylenmesine vesile olan trajikomik olaylar; nasihatname, taşlama, mizah, vb. anlatım yollarıyla ele alınmıştır. Ahilik teşkilatının bir esnaf teşkilatlanması olmasından hareketle âşıkların bu şiir türüne kayıtsız kalmadıkları, hatta özellikle rağbet ettikleri söylenebilir. Bu bağlamda Türk saz şiirinde birçok esnaf destanı tespit edilmiştir. Bu çalışmada; destan türünün özellikleri, çeşitleri, esnaf destanlarının Türk saz şiiri içerisindeki yeri, Türk saz şiiri içerisinde tespit edilen esnaf destanlarının özellikleri, künyeleri, örnekleri, bu destanlardaki işlenen meslekler ve bunların toplum hayatlarındaki yerleri konu edilmektedir.

187-195

Authors: ADEM ÇATAK-AHMET VURAL

Arapça fetâ " فتى " kelimesinden türetilmiş ve "feda etmek, cömertlik, cesaret, gençlik, yiğitlik, mertlik, erlik, kardeşlik" gibi anlamlar ihtiva eden fütüvvet en genel anlamda bir Müslümanın edinmesi gereken ahlâkî erdemlerin bir özetidir. Fütüvvet, kendi nefsinin değil din kardeşinin menfaatini öncelemeyi, insanların derdiyle dertlenmeyi, beklentisiz ve karşılıksız iyilik ve ikramda bulunmayı, başkalarını kendinden daha önemli, değerli ve saygın görmeyi gerektirir. Kökenini Müslümanlıktan öncesine kadar götürmek mümkün olmakla birlikte fütüvvet İslami dönemde dini bir içerik kazanmış, benzer ahlâkî öğretileri benimsemeleri sûfîlerin de fütüvveti sahiplenmesini sağlamıştır. Tasavvuf ehli İslam dışı tezahürlerinden soyutlayarak fütüvveti tamamen dini bir kılıfa büründürmüştür. Tarihi süreçte fütüvvet teşkilatının resmi bir hüviyet kazanması ise Abbasî halifesi Nâsır li-Dînillâh dönemine rastlamaktadır. Fütüvvet birliklerini büyük bir güç olarak gören Halife, bu teşkilat aracılığıyla devletin siyasi ve sosyal açıdan otoritesini tekrar sağlamayı hedeflemiştir. Bu minvalde merkezi idareden yoksun ve zaman zaman isyan hareketlerine kalkışan fütüvvet gruplarını bir araya getirerek fütüvvetin bir teşkilat ve devletin resmi bir kurumu hâline dönüşmesini sağlamıştır. Halife Nâsır’a pek çok yönden danışmanlık yapan Şihâbeddin Ömer es-Sühreverdî’nin fütüvvetin teşkilatlanmasındaki katkısı müsellemdir. Sühreverdî, Halife Nâsır nezdindeki itibarı dolayısıyla fütüvvetin kurumsal bir boyut kazanması adına gerçekleştirilen faaliyetlerde elçilik vazifesi görmüştür. Ayrıca fütüvvetin temel prensiplerini açıkladığı ve teorik bir zemin inşa etmeye çalıştığı Risâletü’l-fütüvve adlı eser İslam coğrafyasında fütüvvete dair telif edilen ilk nizamnâme hükmünde değerlendirilmektedir. Bu çalışma, dönemin siyasî, dinî ve sosyokültürel arka planı doğrultusunda Ahiliğin temelini oluşturan fütüvvet yapısını ele almayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda fütüvvetin kurumsallaşması sürecinde ortaya konan faaliyetler ve Halife Nâsır ile Şihâbeddin Ömer es-Sühreverdî’nin bu süreçteki merkezi yeri tespit edilecektir.

211-240

Authors: FAHRİ MADEN-SERKAN KAYA-ERDAL ÖZYOL-HASAN BASRİ GÜREL

Anadolu’nun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında Horasan erenlerinin, gazi derviş ve alp erenlerin önemli kolonizatör rolleri olmuştur. Osmanlı Beyliğinin Bizans hududunda yaptığı mücadeleler sırasında bu gazi dervişler Kartal-Göztepe bölgesine yerleşerek gözcülük vazifesi de almışlardır. Daver Baba Tekkesi Kartal-Maltepe bölgesinde Başıbüyük Köyü’nde kurulmuş ve faaliyet göstermiştir. Tekkenin o dönem faaliyetleri hakkında elde bilgi bulunmamaktadır. Daver Baba’nın 18. yüzyılda bu tekkeyi kurduğu rivayet edilmektedir. 1826 yılında Bektaşiliğin yasaklanması üzerine İstanbul tekkelerinin kapatılıp yıktırılması sırasında Daver Baba Tekkesi’nin de tahrip edilmesi söz konusudur. Uzun süre yıkık ve kapalı bir şekilde kalan Daver Baba Tekkesi 19. yüzyılın ikinci yarısında Kerime Nine tarafından yeniden ihya edilmiştir. Bugün kayıp olan 1871 tarihli mezar taşında onun ermişlerden olduğu ifade edilmekteydi. Tekkenin yeniden açıldıktan sonraki faaliyetleriyle ilgili de elde bilgi bulunmamaktadır. Milli Mücadele’ye destek veren ve yardımda bulunan tekkeler arasında yer aldığı bilinmektedir. 1925 yılında tüm tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması üzerine Daver Baba Tekkesi’nin faaliyetleri sona ermiş, tekke emlakı vakıflar idaresine geçmiştir. Bu sırada Fatma Melahat Güllüzâde’nin tasarrufunda olan tekke arazisi 1933 yılında Akşam gazetesinde yayınlanan ilanla müzayede usulüyle satılığa çıkartılmıştır. Tekke mülklerini satın alan Şükrü Güllüoğlu tekkeden geri kalan emanetleri korumaya çalışmıştır. Bu arada tekke postnişinliği Adanalı Ekrem Halifebaba’ya tevcih edilmiştir. Ancak son yıllara kadar zamanın tahribatına direnen tekke binası 1990’lı yılların başlarında tamamen ortadan kalkmıştır. Günümüzde Daver Baba Tekkesi’nden geriye yakınlarındaki ayazma, çeşme kalıntıları ve temel duvarları kalmıştır. Ayrıca buradaki hazireden eser kalmamış, eski mezar taşları da kaybolmuştur. Sadece Daver Baba, Kerime Hatun ve orada şekiz şehitlerin bulunduğunu belirten yeni yazılı mermer bir mezar taşı vardır. Daver Baba Tekkesi ile ilgili elimizde arşiv kayıtları bulunmamaktadır. Eldeki bilgiler daha ziyade 1960’larda Reşat Ekrem Koçu tarafından gözlemlerine de dayalı olarak yazılan bilgilerden ibarettir. Bu çalışmada başta Koçu’nun verdiği bilgilerden hareketle şimdiye kadar yapılan araştırmalar ve tekkenin kurulduğu Başıbüyük köyüyle ilgili arşiv kayıtları çerçevesinde Daver Baba Tekkesi’nin tarihi ele alınmaktadır.

265-278

Authors: ŞENGÜL ŞENOL

Bu çalışma, Tunceli Emek gazetesinde Alevilik konulu yazı ve haberleri konu edindi. Çalışmada Tunceli Emek gazetesinde Alevilik konulu yayımlanan haberlerin analizinin yapılması amaçlanmıştır. Çalışmada 1 Ocak 2020 ile 31 Aralık 2020 tarihleri arasında Tunceli Emek gazetesinde Alevilikle ilgili çıkan haber ve yazılar tasnif edildi. Haberler; haberlerin konusu ve dağılımı, anlatım türü, kişi ve kurum dili, Alevi ocakları, ocakların temsilcileri olan ana ve dedelerin (mürşit, pir ve rehber) söylemleri incelenirken, söylem analizi ile inançların yerel basında temsili ve bu temsillerin kültürel belleği yaşatma açısından önemi gibi birçok açılardan ele alındı. Bu haberlerin Alevilik kültürel mirası ve geleneği yansıtıp yansıtmadıklarına değinildi. Beraberinde haberlerin demokrasiye, toplumsal gelişmeye ne derece katkı sunduğu da çözümlenmeye çalışıldı. Çalışmanın sonucunda Tunceli’de Aleviliğin yaşatılması; yeni nesillere aktarımı, ritüellerin yeri ve toplumsal iletişimdeki önemi ve günümüzde geçirdiği dönüşümlere vurgu yapıldı. Tunceli Emek Gazetesine konu olan Alevilik hakkındaki yazılar ve Alevilerle ilgili haberleri; aynı şekilde Alevi değerlerinin ne kadar temsil edildiği yöntem olarak Teun A. Van Dijk’in eleştirel söylem analizi ile değerlendirildi.

297-316

Authors: YUNUS EMRE SAYAN

Ahilik, 13. ve 19. yüzyılları arasında İslam ve Anadolu toplumlarında oldukça etkili olan, etkisi zaman ve mekân sınırlarını aşan meslekî, ticarî, ekonomik, kültürel, toplumsal, ahlaki ve eğitsel bir teşkilattır. Ahilik, üyelerinin her birinin birbiriyle etkileşimde olduğu, üyelerine hem maddi hem manevi rehberlik sağlayan, insan-ı kâmili hedefleyen yüksek ahlaklı, terbiyeli kişilerden müteşekkil bir yapı arz eder. Ahilik öğretisinin ve değerlerinin çağlar boyu kabul görmesi ve güçlü tesirinin temelinde İslam kaynaklarından mülhem bir ruh ve anlayışla inşasının rolü çok büyüktür. Ahiliği günümüze de ışık tutacak şekilde ele almak, inceleyerek anlamlandırmak, değerlendirmek, geçmişte yaşanmış başarılı bir tecrübenin neticelerinden faydalanmak yönüyle bilimsel bakımdan çok önemlidir. Eğitimin bir açıdan ideal kültür unsurlarının gelecek nesillere tanıtma faaliyeti olduğu düşünülürse, tarihte toplum kültürünü etkileyen kurumların günümüz insanına tanıtımı da eğitimin görevleri arasındadır. Ahilik’te hem sözlü hem davranış olarak konu edilen pek çok eğitsel değer, geçmişten günümüze usta-kalfa ilişkisi çerçevesinde gelmiştir. Bu çalışmanın amacı Ahilikte öne çıkan değerleri tespit etmek ve özellikle nasihat değerinin önemini ortaya koymaktır. Bu çerçevede Ahilik teşkilatındaki değerler ve bu değerlerden özellikle öne çıkan nasihat değeri araştırılmıştır. Aynı zamanda, günümüzde değeri zayıflasa da nasihat kavramının, kişilere ve toplumlara değer kazandırmasındaki rolü tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışma, nitel araştırma deseniyle tasarlanmış ve araştırmada doküman inceleme yöntemine uygun olarak temel İslam kaynakları irdelenerek mesele ele alınmıştır. Nasihat kavramının anlam zenginliğinden hareketle nasihatin kişiyi eğiten, irşat eden, hayatı şekillendiren ve değerli kılan yönü ele alınarak nasıl bir hayat tarzı inşa ettiği incelenmiştir. Çalışmada, 5N+2K (Ne, neden, nerede, nasıl, ne zaman ve kim, kime) tekniğine göre Ahilik’te nasihatin kullanımı, öğretim metotları tespit edilmeye çalışılmıştır. Ahilik’te, önemli bir yeri olduğu tespit edilen nasihatin, içerdiği anlam zenginliğine dair ulaşılan sonuçların, günümüz eğitimcilerine ve değerler öğretimine ışık tutacağı değerlendirilmektedir.

329-348

Authors: YASİN KÜTÜK

Bu çalışmada, Neşet Ertaş’ın seslendirdiği türkülerdeki söz ve bestelerin taşıdığı duyguların ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda 339 adet eserin sözü, 264 adet de bestenin bilgisi elde edilmiştir. Sözlerin arasında bir adet konuşma da bulunmaktadır. Sözlerin ve konuşma metninin elde edilmesinde üç farklı kaynaktan yararlanılmıştır. Ayrıca sözler ve konuşma metni için bir dönüştürme işlemi uygulanmıştır, böylece mısra veya cümle tabanlı metinler elde edilmiştir. Bu dönüştürme işleminde, metinlerdeki gereksiz işaretleme, duraksama, yansıma, soru ekleri gibi kendi başına bir anlamı olmayan kısımlar çıkarılmış, yalın bir hale dönüştürülmüştür. Bu aşamadan sonra mısra veya cümleler işlenebilir hale getirilmiştir. Öncelikle tüm sözler için yapay öğrenme teknikleri ile teknoloji harikası Türkçe duygu analizi yöntemi uygulanmış ve sözlerin duygu skorları hesaplanmıştır. Duygu skorlarının hesaplanmasında üç farklı yapay öğrenme modelinden yararlanılmıştır. Bu üç farklı model, Google tarafından geliştirilen modellerin Türkçe için uyarlanmış halidir. Sadece mısra veya cümle boyutunda tek bir duygu değeri elde edilmiştir. Tutarlılığın sağlanması amacıyla üç farklı modelden elde edilen bu duygu skorunun ortalaması hesaplanmıştır. Daha sonra her bir türkünün mısraı veya konuşma metninin cümlelerinden oluşan bir duygu vektörü oluşturulmuştur. Bu duygu vektörünün ortalaması, o metnin ortalama duygu skorudur. Ayrıca bu duygu vektörünün varyansı da hesaplanmıştır. Bu varyans ise türkü veya konuşma metni içindeki duygusal gelgitleri ölçmekte kullanılmıştır. Sonrasında, beste bilgileri için ise yaygın olarak kullanılan bir müzik dinleme platformundaki bilgiler esas alınmıştır. Burada yer alan akustiklik, dans edilebilirlik, enerji, enstrümantallik, canlılık, ses yüksekliği, konuşma, tempo, değerlik, popülerlik gibi 10 adet değişken elde edilmiştir. Bu değişkenlerden üç tanesi, dans-edilebilirlik, enerji ve değerlik değişkenleri dikkate alınmıştır. Bu üç değişkenin ortalaması hesaplanarak bestenin duygu skoru hesaplanmıştır. Bu skorlar, daha sonrasında beste bilgileri ile eşleştirilerek 169 tekil eser verisi işlenmiş, Neşet Ertaş’ın duygu haritasını gösteren söz ve beste boyutu ile modellenebilecek bir duygular atlası çıkarılmıştır. Duygular atlasında eksenler (-1, +1) aralığında hesaplanmaktadır. Bu nedenle hem metinler hem de besteler için elde edilen duygu skorları, geliştirilen bir yöntem ile (-1, +1) aralığında yeniden ölçeklendirilmiştir. Böylece hem metinlerin hem de bestelerin duygu skorları karşılaştırılabilir hale getirilmiştir. Bu aşamadan sonra duygular atlası için, metinler x-eksenine yerleştirilmiştir. Besteler ise y-eksenine konulmuştur. Söz ölçeği olarak adlandırılan x-ekseninde -1 skoru “efkârlı”, +1 skoru ise “mutlu” duyguları ile belirtilmiştir. Beste ölçeği ise y-ekseninde -1 skoru “melankolik”, +1 skoru ise “eğlenceli” duyguları ile gösterilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre Neşet Ertaş’ın seslendirdiği türkülerin baskın karakteristiğinin efkârlı sözler üzerine kurulu olduğu, eserlerin büyük bir bölümümün de sözleri efkârlı ve bestesi melankolik bir yapıda öbeklendiği tespit edilmiştir. Ayrıca sözlerinde duygu değişimlerinin karakteristik olarak fazla olduğu, duygusal gelgitler içerdiği bulunmuştur; kelime bulutu analizleri sayesinde de sözlerinde öbekler halinde ise sıklıkla insancıl, ahlaki öğütlerde bulunduğu belirlenmiştir.

375-398

Authors: BURHAN ÇONKOR

Kur’an; kullandığı kavram ve getirdiği hükümlerde, indirildiği toplumun normlarını dikkate alarak bunlar üzerinden mesajlarını insanlığa ulaştırmıştır. Yirmi üç yıllık zaman dilimi içerisinde gelişen olaylara müdahale ederek İslam’ın öngördüğü hayat anlayışı tedrici olarak yerleştirilmiştir. Kur’an, Arapça olarak indirilmiş ve hitap ettiği Arap toplumunun kavramlarını kullanmıştır. Ancak Kur’an’ın kullandığı Allah, Rab vs. kelimeleri başta olmak üzere bazı kavramlar, şirk toplumunun hayat tarzındaki karşılığını değil, dinin öngördüğü karşılığı zihinlere yerleştirmek üzere kullanılmıştır. Dolayısıyla bazı kavramlar, Kur’an’ın kullanmasıyla birlikte, değişim süreci geçirmiş ve zaman içerisinde de bu manalar kalıcı hale gelmiştir. Cahiliye dönemi Araplarında belli özellikleri haiz genç karakterini ifade eden fetâ kavramı da Kur’an’ın kullanmasıyla birlikte değişim geçirmiş, İslam öncesi döneme ait olumsuz özellikler bu kavramın dışında bırakılmıştır. Fetâ kavramının geçirdiği değişim ve sosyal hayata etkisi nedeniyle risalet sonrası dönemde fütüvvet adıyla kurumsal bir yapıya da bürünmüştür. Kısaca ifade edilecek olursa fetâ denildiğinde zihinde oluşan manalar ile verilmek istenen mesajlar açısından İslam öncesi ve sonrası arasında önemli farklar bulunmaktadır. İlave olarak Kur’an, bu kavramı, peygamberler gibi seçkin kimseler hakkında da kullanarak, kavrama yeni bir boyut kazandırmıştır. Çalışmamızda fetâ kavramı detaylı olarak incelenmiş, İslam öncesi ve Kur’an’daki kullanımları karşılaştırılmıştır. Kur’an’da geçen fetâ ifadelerinin ve bu ifadelerle anılan şahsiyetlerin ortaya koyduğu karakter özelliklerinden hareketle, kavramda meydan gelen değişim ve genişlik tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Kur’an’da bu kavramın kullanımı Mekke döneminin ikinci yarısı ve hicrete yakın zaman aralığında olduğu anlaşılmaktadır. Bu doğrultuda ilgili kavramın kullanılmasıyla, o günkü muhataplar üzerinden hangi mesajların verildiği üzerinde durulmuştur. En genel anlamıyla gençliği ifade etmesi sebebiyle, Kur’an ve gençlik ana teması doğrultusunda yapılan çalışmalarda fetâ kavramına değinildiği gibi, fütüvvet konulu çalışmalarda da değinilmiştir. Çalışmamızda zaman zaman ilgili araştırmalardan da istifade edilmiştir. Ancak bu makalede, fetâ ve türevlerinin manalarının tespiti yanında, Kur’an’daki kullanımlarından kastedilen manalar ile bağlamsal olarak indiği döneme mesajları ortaya konulmaya gayret edilmiştir. Çalışmamızın, ilgili kavramın anlam içeriğinin ve Kur’an’ın bu kavramı kullanmak suretiyle verdiği mesajların daha iyi anlaşılmasına katkı sunmasını umuyoruz.

415-439

Authors: FUNDA ŞİRİNOĞLU-MAHMUT KOÇ

On üçüncü yüzyılda Horasan erenlerinin Anadolu’ya gelişi ile birlikte Aleviliğin konargöçer topluluklar arasında yaygınlaşması ve kurumlaşması üzerine gelişen ocak sistemi, Alevi inancı ve sosyal yapısı üzerinde etkili olmuştur. Mürşit, pir, rehber, dede ve talip ekseninde sürdürülen ibadet sistemi, aynı zamanda sosyal hukuk anlayışını da sergilemektedir. Ocakların adı bağlı oldukları erenlerin adı ile anılmaktadı.r Ehlibeyit soyundan gelme, keramet gösterme ve hizmet görme gibi özelliklere sahip olanların ocak kurucusu oldukları anlaşılmaktadır. Bunlardan bir ya da birkaç özelliğe sahip olanların genellikle ocak kurduğu görülmektedir. Dedelik görevi de söz konusu erenlerin soyundan gelen Ocakzade dedeler tarafından yürütülmeye devam etmektedir. Alevi yolu, Hak, Muhammed, Ali yoludur. Sosyal hayatta etkin olan Alevi ocak sistemi, adaleti uygularken kendi suç tanımını yapmış ve cezalarını da erkâna göre uygulamıştır. Günümüze kadar sözlü kültür ile gelen Alevilik yol ve erkânı pek az ocakta aynı şekilde devam etmektedir. Yine 13. yüzyılda Anadolu’ya gelip Ahilik teşkilatının son mensuplarından olduğu tahmin edilen Keçeci Baba, adı Fakihler olan ve daha sonra Keçeci köyü olarak bilinen bölgede bir zaviye kurmuştur. Seyyid Ahi Mahmud Veli’nin kurduğu Keçeci Baba Ocağı, Tokat ili Erbaa ilçesi Keçeci köyünde, Keçeci Baba Ocakzadesi olan dedeler tarafından, erkânıyla birlikte hâlâ varlığını sürdürmektedir. Aleviliğin düşkünlük kavramı ve düşkün kaldırma konusunun, yeterli olmamakla beraber, araştırılmış olsa da Keçeci Baba Ocağında daha önce kapsamlı olarak ele alınmadığı görülmüştür. Bu nedenle Keçeci Baba Ocağındaki düşkünlük anlayışı ve düşkün kaldırma erkânı önem arz etmektedir. Erkân uygulanırken taliplerin uyması gereken kuralların, altıncı imam olan Cafer-i Sadık’a atfedilen Buyruk’a göre belirlendiği vurgulanmakta, Keçeci Baba’nın soyunun İmam Musa Kâzım’a kadar uzandığı belirtilmektedir. Çalışmada, uygulamaları yapan Keçeci Baba Dedesi Mahmut Koç’un deneyimleri ile gözlemlerimiz değerlendirilmiş, doküman analizi ile konu daha bütünsel olarak ele alınmıştır. Çalışmanın amacı, ocağa bağlı dedelik faaliyetlerini yürüten Mahmut Koç’un, düşkünlük anlayışı ve düşkün kaldırma erkânına bağlı gerçekleştirdiği uygulamaların, Kur’an-ı Kerim odaklı açıklamalarını yapmaktır.

453-469

Authors: ADEM ÖGER

Türk boyları içinde erken dönemde yerleşik hayata geçerek mimari, resim, minyatür, müzik, geleneksel meslekler gibi alanlarda zengin bir kültürel birikime sahip olan Uygurlar, Türk kültürünün gelişmesinde ve yayılmasında da büyük bir etkiye sahip olmuştur. Sözlü gelenekte şekillenen bu zengin kültürel miras, 15. yüzyıldan itibaren Çağatay Türkçesi ile yazılı olarak da yayılmaya başlamıştır. Kültürel mirası konu alan ve sözlü gelenekten beslenen bu yazılı eserlerin bir kısmının müellifi veya müstensihi bilinmezken bir kısmının ise yazılış tarihi ve müellifi bilinmektedir. Özellikle 19. ve 20. yüzyılda Doğu Türkistan’da yaşayan ve klasik eserler kaleme alan şairlerin büyük bir kısmı Uygurların tarihi ve kültürel mirasına ilişkin konuları işleyen mesnevi ve tezkire türünde eserler kaleme almışlardır. Bu tarzda eser veren isimlerden biri de Turdi Nâzım Garîbî’dir. Garîbî’nin 1841 yılında kaleme aldığı ve geleneksel meslekleri konu alan eseri, Çağatay Türkçesiyle ve mesnevi nazım biçimiyle yazılmış olup Kitâb-ı Garîbî adını taşımaktadır. Eser, mukaddime, 32 bölüm ve 978 beyitten oluşmaktadır. Dönemin Kaşgar hakimi Zuhûriddîn Beg’in isteği üzerine yazılan eserde, Uygurlar arasında yaygın olarak icra edilen çiftçilik, demircilik, kerpiç ustalığı, kuyumculuk, marangozluk, kumaş dokumacılığı, tüccarlık, fırıncılık, kazancılık, miskerçilik, kürkçülük, tamçılık (yapı ustalığı), kilimcilik, ayakkabıcılık, kumaş boyacılığı, boyacılık, sarraclık, dokumacılık gibi geleneksel meslekler ve bunların özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Eserin bazı bölümlerinde meslek erbaplarının münazaraları yer almaktadır. Toplamda 32 meslek hakkında bilgiye yer verilen eser, geleneksel mesleklerin Uygurların sosyokültürel ve ekonomik hayatındaki yerini ortaya koyması bakımından önemlidir. Makalede, Uygurlar arasında geleneksel mesleklerin oluşma ve gelişme süreci, meslekleri konu alan eserler, günümüze kadar varlığını sürdürülebilen meslekler ve Kitâb-ı Garîbî’de yer verilen geleneksel meslekler tanıtılıp değerlendirilecektir.

553-567

Authors: EROL KARCI-BETÜL KARCI

Ahi veya lonca adı altında organize olan Osmanlı esnaf teşkilatının kökeni, Selçuklu Devleti dönemine hatta İslamiyet’in ilk yıllarındaki “fütüvvet” teşkilatına dayanmaktaydı. Osmanlı Devleti esnaf teşkilatının en önemli gelişme aşamalarından olan esnaf gediklerinin doğuşu 17. yüzyılın ortalarından başlamaktadır. Gedik kavramı iktisadi anlamda, Osmanlı Devleti’nde esnafın sanatını icra edebilme yetkisi anlamına gelmekte olup, ayrıca her zanaat kolunun belirli bir sayı ile sınırlandırılması ve bu zanaat için gerekli olan dükkân ile içerisindeki âlet ve edevat anlamına da gelmektedir. Gedik sistemi, 18. yüzyılın sonlarına doğru, esnaf örgütlerinin, gedikleşmeyi, içe kapalı bir tekelleşmeye dönüştürme çabaları nedeniyle devletin güttüğü hedeflerle çatışmaya başlamıştır. Bu nedenle zaman içerisinde bazı düzenlemeler yapılmıştır. 1 Mart 1913’te çıkarılan “Gediklerin İlgası Hakkında Kanun-ı Muvakkat” ile de gedikler kaldırılmıştır. İstanbul’un su ihtiyacının karşılanmasına hizmet etmiş olan saka gedikleri ise bu tarihten sonra varlıklarını devam ettirmişlerdir. Saka gediklerinin durumlarına dair bazı konular resmi yazışmalara yansımıştır. Bu konulardan bazıları saka gediklerinin ilga edilmesinin uygun olup olmadığı, ilga edilirse gedik bedellerinin ödenip ödenmeyeceği veya hangi kurum tarafından ödeneceğidir. Sonuçta 1916 yılında hazırlanan ek kanun maddesi ile saka gediklerinin de kaldırılmasına karar verilmiştir. Ancak bazı kaynaklar bu ek kanun maddesini içeren layihaya rağmen saka gediklerinin varlıklarını 1950’li yıllara kadar devam ettirdiklerini belirtmektedir. Kanaatimiz hazırlanan ek kanun maddesine dair layihanın kanun niteliği kazanmadığı ya da kazanmışsa da uygulanamadığıdır. Çalışmamızın amacı, saka gediklerine dair bilgiler verdikten sonra bu gediklerin 1913’ten sonraki durumlarına dair tespitlerde bulunmaktır. Çalışmamızın ana kaynağı ise Osmanlı Arşivinden temin ettiğimiz belgelerdir. Bununla birlikte konumuzla ilgili araştırma eserlerinden de faydalanılmıştır.

575-579

Authors: MİHRİBAN ARTAN

Tanıtımını yapmaya çalıştığımız “Kavramlar ve Tasavvufî İzâhlar Açısından Aleviliğin El Kitabı” adlı eser, Ağuiçen Ocağı’nın Mir Seyyîd Koluna mensup olan Eşref Doğan Dede ile Alevilik alanındaki çalışmalarıyla tanınmaya başlayan Din Sosyolojisi Uzmanı Hasan Çelik tarafından kaleme alınmıştır. Bu çalışmada yazarların “Kavramlar ve Tasavvufî İzâhlar Açısından Aleviliğin El Kitabı” adlı eseri incelenmiş, yazarların Aleviliğin kavramları ve tasavvufî boyutu ile ilgili görüşleri hakkında birtakım değerlendirmeler yapılmıştır. Eser hem önemli bir kanaat önderi olan Eşref Doğan Dede hem de gelenekten yetişen, Anadolu Aleviliği üzerinde çalışan ve birçok basın ve yayın kuruluşlarında yazarlık yapan Hasan Çelik Hoca tarafından kaleme alınması bizi eseri okunmaya ve tanıtmaya sevk etmiştir. Yazarların hem gelenekten gelmesi hem de özellikle de Hasan Çelik’in Alevilik çalışmaları alanında uzman olması bu eserin sağlam argümanlarla olabildiğince objektif bir şekilde kaleme alınmasını sağlamıştır. Eserin tanıtımı yapılırken de şekil ve muhtevası hakkında bilgi verip yazarın ele aldığı konulara dair birtakım eleştiriler içeren değerlendirmelerde bulunduk.

585-589

Authors: KAMİLE SERBEST

13. yüzyılda Moğol baskısı dolayısıyla farklı bölgelere kitlesel göçler yaşanmış, bu açıdan 13. yüzyıl kitlesel göçler ile Türk kültürünün yanı sıra Türk dilinin de geniş coğrafyalara yayıldığı bir yüzyıl olmuş hatta bu göçler sonucunda Türk dili yeni dillerin meydana gelmesinde etkili olmuştur. Yine bu süreçte Doğu Türkçesi olarak da bilinen “Çağatay Türkçesi” şekillenmeye başlamış, 15. ve 20. yüzyıllar arasında ise Orta Asya’daki Türk topluluklarının ortak yazı dili olmuştur. Uygur Türkleri de 13. yüzyıldan 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan süreçte Çağatay Türkçesiyle divan, mesnevi, tezkire ve risale gibi türlerde çok sayıda eser vermiştir. Bu eserler arasında geleneksel meslekleri konu alan ve “risale” olarak anılan birçok fütüvvetnâme kaleme alınmıştır. Daha çok Kaşgar, Hoten, Yarkent, Kumul ve Turfan gibi şehirlerde kaleme alınan bu eserler, 19. ve 20. yüzyıllarda Doğu Türkistan’a giden araştırmacı, seyyah ve misyonerler tarafından toplanarak çeşitli ülkelere götürülmüştür. Prof. Dr. Adem Öger yürütücülüğünde gerçekleştirilen “Çağatay Türkçesiyle Yazılan ve Geleneksel Meslekleri Konu Alan Risalelerin Araştırılması, İncelenmesi ve Yayımlanması” başlığını taşıyan proje kapsamında da İsveç Lund Üniversitesi Jarring Koleksiyonu, St. Petersburg’da bulunan Rusya Bilimler Akademisi Doğu Bilimi Enstitüsü Kütüphanesi, Çin Milletler Üniversitesi Uygur Dili ve Edebiyatı Bölümü, Minzu Üniversitesi’nden orijinal metinleri temin edilen sekiz eser yayımlanmıştır.

599-607

Authors: SULTANMURAT ABZHALOV

Mangışlak boyunca Kırgızlar (burada Kazaklar kasdediliyor) ve Türkmenler tarafından saygı duyulan birçok evliyaların mezarları dağılmıştır. Her bir evliyanın mezarına uzun direkler dikilir, ziyarete gelenler bu direklere bez parçalarını bağlarlar. Avcılar, öldürdükleri argalilerin (arhar, erkek yabani dağ koyunu) başlarını evliyaların mezarlarına koymayı görev sayar ve uzun süre efendilerine hizmet etmiş deve ve atların başlarını da oraya yerleştirirler. Bazı mezarların üzerine kesme taştan, kubbeli ve Kuran’dan ayetler yazılı sağlam binalar yapılmış; bazılarının küçük mescitleri vardır, bunlar belirli bir zamanda etrafta dolaşan herkesin dua etmek için toplandığı yerlerdir. Aralarında anlaşmazlık olup davalık olanların da uğrak yeridir ve davacı tarafından belirlenen bir evliyanın mezarı üzerine davalı tarafından verilen yemin, davalının masumiyetinin mükemmel bir kanıtı olarak kabul edilir. Ama çok azı yemin eder