Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi

41-64

Authors: Eyyüp YILMAZ

Orta Çağ’da devletlerin akıbetini belirleyen ve toplumlar üzerinde yadsınamaz etkiler bırakan olayların başında hiç kuşkusuz Moğol istilâsı gelmektedir. Cihan hâkimiyeti mefkûresiyle hareket eden Cengiz Han’ın başlattığı istilâ hareketi bir yandan coğrafyaların siyasi dengelerini değiştirirken, diğer yandan yaşanan değişim ve dönüşümlere bağlı olarak toplumların dinî-tasavvufî yapılarını etkilemiştir. Bu süreçte dinî-tasavvufî yapıların nasıl etkilendiği genellikle tarihî kaynaklar ele alınarak değerlendirilmektedir. Ancak ifade etmek gerekir ki, bu yapılar içerisinde faaliyet gösteren şeyh ve dervişlerin hikâyelerinin anlatıldığı menakıpnameler ihmal edilerek yapılan değerlendirmeler birçok yönüyle eksik kalmaktadır. Zira dönemin tarihî kaynaklarının karanlıkta bıraktığı eksik yönleri, şeyh ve dervişlerin anlam dünyası etrafında şekillenen edebî ve kutsal metinler addedilen menakıpnameler aydınlatmaktadır. Çünkü menakıpnameler sadece sûfîlerin hikmetli sözlerini ve örnek alınacak faziletli davranışlarını nakletmekle kalmamış, aynı zamanda bünyesinde teşekkül ettikleri dinî ve toplumsal yapıların izlerini de yansıtmıştır. Dolayısıyla bu çalışmada istilâ sürecinde yaşanan gelişmeler ele alınırken kültür tarihi kaynağı olarak yeri doldurulamaz bir öneme sahip olan menakıpnameler, tarihî kaynaklar ile birlikte kullanılmıştır. Böylece Moğol istilâsına dair iki farklı aktarım biçimi olduğu tespit edilmiştir. Nitekim tarihî kaynaklar ve modern araştırmalara bakıldığında istilâ hareketinin en önemli nedenleri arasında Moğollar’ın inanmış oldukları seçilmiş millet inancı ve peşi sıra gelen dünya devleti düşüncesi gelmektedir. Bununla birlikte İslâm âleminin zenginliği ve Müslüman devletlerinin davetkâr tutumu da Moğollar’ı harekete geçiren diğer nedenler olarak zikredilmektedir. Aynı süreci menakıpnameler üzerinden takip ettiğimizde karşımıza tarihî kaynaklardan farklı bir aktarım biçimi çıkmaktadır. Bu noktada özellikle Nefahâtü’lÜns, Menâḳıbü’l-ʿârifîn, Sipehsâlâr Risalesi ve Vilâyet-Nâme’nin kayıtları önem arz etmektedir. Zira mezkûr menakıpnamelerdeki kayıtlar bazı şeyh ve dervişlerin anlam dünyasına ışık tutarak, onların istilâ hareketini nasıl yorumladıklarını anlamamıza imkân sağlamaktadır. Bununla birlikte Moğollar zamanında yaşanan gelişmeleri bizzat tecrübe eden Necmeddîn-i Kübrâ, Bahâeddin Veled, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Hacı Bektaş Veli gibi öncü mutasavvıfların bu süreçte hangi kerâmetleri gösterdiklerini de aynı menakıpnameler üzerinden takip etmek mümkün olmuştur.

77-106

Authors: Mehmet YARDIMCI

Bu makale, Hacı Bektaş Dergâhına hem tarikat hem marifetle bağlı Âşık ve Zakirlerin dilinde Hacı Bektaş anlatımını konu edindi. Hacı Bektaş Veli, Horasan’da doğup büyümüş, Horasan marifetini ikmal edip Türkistan marifetini de Hoca Ahmet Yesevi’den almıştır. Hoca Ahmet Yesevi işareti ve desturuyla Horasan, Azerbaycan, Irak, Suriye yoluyla Rum Diyarına ulaşmıştır. Rum Diyarında faaliyet yürüten Erenlerle karşılaşmış, onlara Türkistan, Horasan, Azerbaycan marifetini anlatarak marifet görgülerini güncellemiştir. Hacı Bektaş Veli, Rum diyarına ulaştığında önce Haçlı Seferleri ardından da Moğol saldırılarıyla büyük bir yıkım ve çöküntü vardı. Ardından yaşanan Babai Hareketiyle dağılan topluluklar bulunmaktaydı. Marifet topluluklarının hemen tamamını bu dağınıklık, çöküntü ve belirsizlikten çıkarıp yeniden yapılanmalarına yardımcı olmuştu. Faaliyet yürüttüğü alanın genişliğine ve toplulukların da büyüklüğüne rağmen ömrünün sonuna kadar tekke, zaviye ve dergâhları bağlı şeyh ve talip topluluklarıyla birlikte belirli düzene koymuştu. Rum diyarından başlamak üzere Azerbaycan, Irak, Suriye, Akdeniz, Balkan, Kafkas ve Doğu Avrupa mıntıkalarına halifeler gönderdi. Gönderdiği halifeler ile ya yeni dergâhlar kurdu ya da var olan tekke, zaviye ve dergâhları canlandırdı. Halifelerinin aile ve bağlı talip topluluklarıyla gitmesi, gittikleri yerlerde tarım, hayvancılık, ticaret ve üretimin canlanmasını da sağlamıştı. Böylece sosyal, kültürel, iktisadi ve dini şenlenme ve hareketlilik sağlanmasına katkı sunmuştu. Sonuç olarak Hacı Bektaş Veli, etkilediği coğrafya ve şahıs kadrosu dikkate alındığında temas ettiği çevre tarafından dile getirildi ve hakkında birçok Âşık tarafından deyiş, nefes ve kelamın konusu kılındı. Türkistan, Horasan, Azerbaycan marifetiyle Rum, Irak, Suriye ve Balkan marifetini güncellemesi de marifet yolcuları tarafından marifet kapısından kendisine yönelik deyiş, nefes ve kelam söylenmesini sağladı. Hacı Bektaş Veli ve Dergâhından himmet umanlar ister yol ister bel evladı olsun, dergâhın bağlılarınca Hacı Bektaş Veli hakkında birçok deyiş ve nefeste ismini andılar.

131-150

Authors: Begüm KURT- İlayda ÇAL

Anadolu’nun sahip olduğu maddi ve manevi zenginliklerin oluşumunda gelenek ve göreneklerin, inanç merkezli uygulamaların payı büyüktür. İçerisinde yüzyılların birikimini barındıran ve Türk halk kültürünün önemli değerlerinden biri olan Alevilik, Anadolu’nun yapılanmasına önemli katkılar sağlamıştır. Aleviliğin geleneksel bir şekilde devamlılığını sağlayan temel kurumların başında ise ocaklar gelmektedir. Ocaklar geçmişle gelecek arasındaki istikrarlı iletişimi ve bilgi akışını sağlayan teşkilatlardır. Köken bakımından kendilerini Hz. Ali ya da Hacı Bektaş Veli’ye dayandıran ocaklar, sahip oldukları kerametlerle toplum içerisinde özel bir yere konumlanan, töre hakkında muhafaza ettikleri bilgiyi toplumun hizmetine sunarak geleneğin aktarıcısı niteliği taşıyan, devraldıkları mirası kuşaktan kuşağa aktarmakla sorumlu ve böylece toplumsal bağları koruma işini üstlenmiş, dini törenleri düzenleyen ve yürüten kişilerin oluşturduğu kurumlardır. Soyun etrafında oluşan, dini inançların yönettiği bir sistem olarak da adlandırılabilecek ocaklarda merkezi bir yapı yoktur. Bu sebeple Anadolu’da çok sayıda Alevi ocağı bulunmaktadır. Bunlardan biri Amasya Alevi ocaklarından Ali Bircivan ocağıdır. Bu çalışmada yazılı ve sözlü kaynaklar aracılığıyla elde edilen bulgular ışığında, Anadolu Alevi ocaklarından Ali Bircivan Ocağı incelenmiş, söz konusu ocağın geleneksel Alevilikteki konumunu ve yerini açıklamak amaçlanmıştır. Pir ocağı, rehber ocağı, mürşit ocağı, düşkün ocağı vb. nitelendirmelerle farklılaşan ocak anlayışına göre Ali Bircivan ocağı pir ocağı konumundadır. Ocağa ismini veren Ali Bircivan’ın soyu On İki İmam’a dayanmaktadır. Ali Bircivan’ın, İslam düşünürü ve Bektaşiliğin inanç önderi Hacı Bektaş Veli ile aralarında akrabalık bağı olduğuna inanılmaktadır. Ayrıca Ali Bircivan’ın soy bakımından Keçeci Baba Ocağı’na mensup olması sebebiyle Keçeci Baba Ocağı mürşit ocağı sayılmıştır. Ali Bircivan Ocağı, çok sayıda âşık yetiştirerek halk sanatına ve devamlılığına katkı sağlamıştır. Ocağı temsilen birçok eren ve evliyanın varlığı ve kerametleri ile ilgili hikâyeler barındırması bağlamında halk kültürünü ve halk edebiyatını besleyen özel bir kaynak olarak değer taşımaktadır.

171-196

Authors: Metin Ziya KÖSE- Mihriban ARTAN

İslam dini, Arabistan’ın Hicaz bölgesinde doğmasına rağmen kısa süre içinde Arap yarımadasından Türkistan’a, İran’a, Anadolu’ya ve Kuzey Afrika’ya kadar yayılmıştır. Bu coğrafyalara yerleşen Müslümanlar hâkim olduğu bölgelerdeki kültürlerle etkileşim içine girmiştir. Kültürel etkileşim neticesinde Müslüman toplumunda birçok alanda büyük gelişmeler görülmüştür. Bu gelişmelerden biri de kurtuluş telakkisi ve kurtarıcı tasavvurundaki benzerlikler olmuştur. Bu çalışma ile kültürden kültüre tevarüs eden söz konusu kurtarıcı tasavvurunun İslam toplumunun düşünce ve kültürüne hangi kanallarla intikal ettiği hususunun aydınlatılması amaçlanmaktadır. Mehdi inancının kökenlerine dair farklı görüşler mevcuttur. Yapılan çalışmalarda yaygın olan görüş: “Yahudilikte ve Hristiyanlıkta görülen kurtarıcı Mesih inancının Mehdi tasavvurunu etkilediğidir.” Bu görüş çalışmanın ana problematiğini teşkil etmektedir. Söz konusu görüşün doğruluk payının olduğu fakat tek başına yeterli olmadığı hususu bu çalışmayla aydınlatılmaya çalışılacaktır. Çalışmamızın bazı temel soruları olacak ve bu sorular kapsamında Mehdi tasavvurunun kökenlerine dair çıkarımlarda bulunulacaktır. İlahî ve beşerî dinlerde görülen kurtarıcı tasavvurunun Müslüman toplumuna sirayeti nasıl olmuştur? İslam’ın yayıldığı coğrafî havzada mevcut olan felsefî akımlarda (gnostik/ irfânî) görülen kurtarıcı tasavvuru İslamî fırkalarda görülen kurtarıcı tasavvuru ile nasıl benzerlik göstermektedir? İslam’ın devraldığı dinî, kültürel ve mitolojik unsurlar Mehdi tasavvurunu nasıl etkilemiştir? Peygamberin ölümünden sonra görülen ferdî, toplumsal, siyasi ve psikolojik durumlar Ehl-i Beyt ve taraftarlarında geleceğe dair kurtuluş ve kurtarıcı tasavvurunun oluşmasına nasıl yön vermiştir? Çalışmamızın temel sorularını teşkil eden tüm bu soruların cevapları çalışmanın sonuç kısmında verilecektir. Bu çalışmanın yöntemi ana kaynaklar ve tetkik çalışmaların mukayeseli bir şekilde, tematik bir yaklaşımla ve bütünsel olarak ele alınması olacaktır.

217-244

Authors: Sabit DOKUYAN

Tekkeler, Türk-İslam geleneğinde çok özel bir yere sahip yapılardır. Sosyal hayatın önemli parçalarından birisi olarak yüzyıllarca varlıklarını sürdürmüşlerdir. Sanat, edebiyat, ilim, ekonomi, askeriye ve iskân politikalarının temel dayanaklarından birisi olmuşlardır. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde tekkelerde ciddi bir bozulmanın olduğu görülmektedir. Artık, devlet ve toplum hayatı için kendilerinden beklenen faydaları sağlamaktan uzaklaşmışlardır. II. Mahmut döneminde ciddi bir devlet müdahalesi ile karşı karşıya kalmışlardır. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasının ardından kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti, devletin temel prensiplerinden birisi olarak benimsediği laiklik anlayışı ile tekke yapısının bir arada yaşayamayacağını görmüştür. Yapılan reformlara karşı da bir duruş sergileyen tekkeler 1925 yılında kapatılmıştır. Ardından tekkelerin mülk ve eşyalarının tasfiyesi süreci başlatılmıştır. Toplum içerisinde bu kadar yaygınlaşmış tekke ve tarikat anlayışının izlerinin silinmesi için büyük gayret gösterilmiştir. Bu yapılar da karşı savunma olarak gizli faaliyet sürdürme yolunu seçmişlerdir. Tekke kültürü bir şekilde varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Bu çalışmada 1925-1938 yılları arasında gerçekleşen: Tekkelerin kaldırılması sürecinde bir gerekçe olarak kabul edilen Şeyh Sait İsyanı, tekkelerin kaldırılması çalışmaları, basının konuyla ilgili tutumu, Menemen İsyanı’nın tekkeler ve şeyhlerle olan bağlantısı, tekkelerden kalan mülk ve eşyaların nasıl değerlendirildiği konuları aydınlatılmaya çalışılacaktır. Çalışmanın temeli, arşiv belgeleri ve dönemin gazeteleri üzerine inşa edilmiştir. Ayrıca konuyla ilgili resmi belgeler, telif-tetkik eserler ve bilimsel tezler metnin detaylandırılması için kullanılmıştır

259-278

Authors: Güler YILMAZ

Keşkül; tesbih, teber, âsâ, habbe, kemer, teslim taşı, tığbent, sancak ve cilbend gibi sufiliğin önemli objelerinden biridir. Rufaî, Kalenderî, Mevlevi, Bektaşi, Ni’metullâhiyye, Safeviyye dervişleri ve Rum Abdalları gibi çeşitli tarikatlar tarafından kibri yok etmek için kullanılan dilenme taslarınaçanaklarına “Keşkül” adı verilmektedir. Keşkül ile dilenme geleneğinin Hint kökenli olduğu bilinmektedir. Hindistan’da dilenme bir meslek olarak görülürken, İslam toplumunda dilenmek bir geçim yolu olarak kabul görmeyip hatta hoş karşılanmamıştır. Ancak dilenme, gerçek dervişlerin tasavvuf yolunda aşmaları gereken önemli bir basamağı oluşturmaktadır. Keşkül-ü fukara yapımında; Hindistan cevizi, maden, ahşap, cam ve seramik gibi değişik malzemeler kullanılmıştır. Bu araştırmada ise, İslamiyet’te keşkül-ü fukara kültürü ve bazı seramik keşküller üzerine ikonografik bir değerlendirme yapılmıştır. Keşküller; formlarına göre dışa çekik, içe çekik ve düz ağız formlu, yuvarlak ve halka dipli, dışbükey ve oval/beyzi biçimli gövdelere sahiptir. Dışbükey gövdeli örneklerde iki, oval/beyzi gövdeli olanlarda ise üç kulp bulunmaktadır. İncelenen örneklerin tümü sırlı olup, süslemelerinde sıraltı renkli boyama bezeme tekniği kullanılmıştır. Keşküllerin gövdelerinde; bitkisel, geometrik, figürlü süsleme ve yazılar dikkati çekmektedir. Ele alınan örneklerin bezemelerinin ikonografisi, keşküllerin kullanım amaçlarıyla paralellik arz etmektedir. İncelenen örnekler 17. yüzyıl ile 19. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Amacımız işlevselliğinin yanı sıra motif ve ikonografik konuları da üzerinde barındıran -tekke kültürü içerisinde önemli bir yere sahip olan- seramik keşkülleri ve İslam tarikatlarında keşkülün kullanım gerekçesi ve önemini bilim dünyasına tanıtmaktır.

287-290

Authors: Gözde ORHAN

Cumhuriyet tarihi boyunca iktidarla ilişkileri inişli çıkışlı olmuş pek çok kesim için Adalet ve Kalkınma Partisi iktidarı, 2000’lerin başında içinde hem umudu hem güvensizliği barındıran yeni bir dönemin kapılarını araladı. Alevilerin bir bölümü açısından da Adalet ve Kalkınma Partisi’nin giriştiği demokratik açılımlar, eşit yurttaşlık statüsü yolunda gelecek vadeden bir dönüm noktası olmuştu. Ancak Alevi kimliğinin şekillenişinde önemli yer tutan Sivas Katliamı’nın sanıklarının avukatlarından bazılarını bünyesinde barındıran iktidar partisinin Alevilere dönük her politikası doğal olarak şüpheyle karşılanıyordu. Bu gerilimli ilişkinin en net izlendiği sahaysa şüphesiz ki 2009-2010 yılları arasında düzenlenen çalıştaylar üzerine bina edilen Alevi açılımı süreci oldu. Sonuçsuz kalan bu sürecin en önemli gerilim noktası, hükümetle talepleri ekseninde ilişki kurmak isteyen Alevi hareketinin karşısında hükümetin Alevi hareketinin öznelerini Aleviliği İslam dairesinin içinde dinsel bir eksende tanımlamaya davet etmesiydi. Ne makbul ve kurumsallaşmış bir Alevilik yaratmak ne de Aleviliği tanımlamak yeni şeylerdi. Alevilerin politikleşmesi, bununla sınırlı olmamakla birlikte devlet geleneğinin bu türden manevralarıyla doğrudan ilişkiliydi.