FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi

23-52

Authors: Ahmet Göksu, Fatma Afyoncu

Bu çalışmanın amacı 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde yetişmiş bir askeri doktorun hayatını ortaya çıkarmak, onun sergüzeşti üzerinden bu yüzyıldaki yenilikleri takip etmek ve kaleme aldığı Hıfzıssıhha adlı eserini değerlendirmektir. Halid İzzet Bey (ö.1922) 19. yüzyılda yetişmiş bir Osmanlı askeri doktorudur ve cerrahtır. Bu yüzyıl Osmanlı Devleti’nde hem askeri alanda hem tıp alanında gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Halid İzzet Bey, Mekteb-i İdadi-i Tıbbiye-i Şahane’de (Tıp Lisesi) okumuş, oradan modern tıp eğitimi verilen Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de tahsilini tamamlamıştır. Haydarpaşa Askeri Hastanesi’nde, Hamidiye Etfal Hastanesi’nde ve Darülaceze’de görev yapmış, memuriyetinin son yıllarında Makedonya’da İştib Hastanesi’nde çalışmıştır. Tercüme ettiği iki kitaba ek olarak, telif ettiği “Hıfzıssıhha” adlı eseri, onun toplum sağlığı konusunda sorumluluk alan bir hekim olduğunu göstermektedir. Eserini kaleme almasındaki amacı, ders kitabı olarak okutulmasıdır ve hedef kitlesi orta kademedeki öğrencilerdir. Eserde gençlerin hem içinde bulundukları yaşı sağlıklı geçirmeleri için yapmaları gerekenler sıralanmakta, hem de ileriki yaşamlarında evlilik ve ebeveynlik ile ilgili dikkat etmeleri gereken konular anlatılmaktadır. Modern tıp eğitimi almış bir tabibin, eserinin bazı bölümlerinin teorik alt yapısını Hipokrat’tan o güne değin süregelen hümoral patoloji üzerine kurması, çağındaki bakteriyolojik gelişmeleri takip etmekle beraber bu gelişmeleri miyazmacı bir perspektiften yorumlaması eserde dikkat çeken hususlardır. Bu yaklaşım da çağın ruhunu yansıtan güzel bir örnektir. The aim of this study is to reveal the life of a military doctor who grew up in the Ottoman Empire in the 19th century, to follow the innovations in this century through his story and to evaluate his work titled Hıfzıssıhha. Halid İzzet Bey (d.1922) was an Ottoman military doctor and surgeon who grew up in the 19th century. This century was a period of developments in both the military and medical fields in the Ottoman Empire. Halid İzzet Bey studied at Mekteb-i İdadi-i Tıbbiye-i Şahane (Medical High School) and then completed his education at Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, where modern medicine was taught. He worked at Haydarpaşa Military Hospital, Hamidiye Etfal Hospital and Darülaceze, and in the last years of his civil service, he worked at Istib Hospital in Macedonia. In addition to the two books he translated, his work titled “Hıfzıssıhha” (Sanitation) shows that he was a doctor who took responsibility for public health. The aim of his work is to be taught as a textbook and its target audience is middle level students. The work lists the things that young people should do in order to spend their current age in good health, as well as the issues they should pay attention to regarding marriage and parenthood in their later life. It is noteworthy that a physician trained in modern medicine bases some parts of his work on humoral pathology, which has been going on since Hippocrates, and interprets these developments from a miasmatic perspective, while following the bacteriological developments of his time. This approach is a good example reflecting the spirit of the age.

81-118

Authors: Ömer Faruk Köse

Bu makale, 17. yüzyıl boyunca Osmanlı taşrasında müftülük yapmış âlimlerin görev yaptıkları medreselere odaklanmaktadır. Osmanlı merkezi tarafından resmi olarak müftü ve müderrislik pozisyonlarına atanan âlimlerin atama kayıtları ruus defterlerinde yer almaktadır. Bu kayıtlardan yola çıkarak müftülerin vazife yaptıkları medreseler tespit edilmiş ve Osmanlı medrese tarihi açısından incelemeye tabi tutulmuştur. Osmanlı öncesi ve sonrası farklı dönemlerde ve farklı kişiler tarafından Anadolu, Rumeli ve Arap coğrafyasında inşa ettirilen bu medreseler vâkıflarının şartlarına göre hizmet veriyorlardı. Zengin vakıf gelirleri, banilerinin önemli şahsiyetler olmaları ve müderrislerine sunduğu imkânlarla bulundukları şehirlerdeki diğer medreselerden ayrılıyorlardı. Osmanlı merkezi bu medreseleri müftülere tahsis ederek mütevellileri tarafından vakfiye şartlarına göre idare edilen medreselerin yönetimine ortak olmuş oldu. This article focuses on the madrasas, where scholars served as mufti in the Ottoman province during the 17th century. The appointment records of the scholars who were officially appointed to the positions of mufti and mudarris by the Ottoman center are included in the ruus registers. Based on these records, the madrasas where muftis served were determined and examined in terms of Ottoman madrasa history. These madrasas, built by different people in different periods in Anatolia, Rumelia, and Arabian geography before and after the Ottoman Empire, served according to the conditions of their foundations. They were distinguished from other madrasas in the cities with their rich foundation income, their benefactors being essential personalities, and the opportunities they offered to their professors. By allocating these madrasas to muftis, the Ottoman center became a partner in managing them, which their trustees administered according to the endowment conditions.

153-187

Authors: Murat Sorgu

20. yüzyılda dünyada yaşanan gelişmeler siyonizm akımının güç ve taraftar kazanmasını sağlamakla birlikte siyonistlerin var güçleriyle Filistin’e yönelmelerine de neden olmuştur. Osmanlı Yahudi toplumunun bir kısmını etkisi altına alan bu akım sadece teorik bir bilgi değil aynı zamanda uygulamaya dönüşen bir ideoloji hâline de dönüşmüştür. Bu akıma mensup Yahudiler, birçok alanda olduğu gibi casusluk faaliyetleri yürüterek Yahudi Devleti’nin kurulmasına gayret göstermişlerdir. Bu çerçevede Filistin’de bulunan casus Spira Ailesi’nin faaliyetleri önem arz etmektedir. Almanya’dan Osmanlı Lahey Sefareti’ne gönderilen bir mektupla deşifre edilen Spira Ailesi, Filistin’de siyonizm lehine siyasi, ekonomik ve toplumsal olduğu kadar askeri faaliyetlerde de bulunmuştur. Ne var ki bu faaliyet sahası Filistin ile sınırlı kalmamış, Almanya, İngiltere ve Hollanda’ya da yayılmıştır. Zamansal olarak Birinci Dünya Savaşı’ndan önce casusluk faaliyetlerine başlayan Spira Ailesi, savaş boyunca aktif durumda kalmıştır. Bu faaliyetlerinin 1918 yılı Mart ayına kadar sürdüğü ve bu tarihlerde 4. Ordu’ya bağlı istihbarat birimlerinin operasyonu ile ailenin etkisiz hale getirildiği anlaşılmıştır. Bu çalışmada Birinci Dünya Savaşı sürecinde Osmanlı Devleti’nde ve farklı ülkelerde organize olan Spira Ailesi’nin casusluk faaliyetleri Osmanlı arşiv vesikaları ışığında incelenmiştir. While the developments in the world in the 20th century enabled the Zionist movement to gain strength and support, it also caused the Zionists to turn to Palestine with all their might. This movement, which influenced a part of the Ottoman Jewish community, was not only a theoretical knowledge, but also an ideology that turned into practice. Jews belonging to this movement, as well as in many other fields, carried out activities in the field of espionage and endeavored to establish the Jewish State. In this context, the activities of the spy Spira family in Palestine are important. The Spira family who were deciphered in a letter sent from Germany to the Ottoman Hague Embassy, engaged in political, economic and social as well as military activities in favor of Zionism in Palestine. However, this field of activity was not limited to Palestine but also spread to Germany, England and the Netherlands. The Spira family who started its espionage activities before the First World War, remained active throughout the war. It was understood that these activities continued until March 1918 and that they were neutralized by the operation of the intelligence units of the 4th Army. It also was understood that these activities continued until March 1918 and that they were neutralized by the operation of the intelligence units of the Ottoman 4th Army. In this study, the espionage activities of the Spira family who were organized in the Ottoman Empire and different countries during the First World War, were examined in the light of Ottoman archive documents.

209-241

Authors: Mehmet Şükrü Yaman

Yabancı posta meselesi, çok yönlü bir olgu olarak 20. yüzyılın başlarına kadar dünya genelinde büyük yankı uyandırmıştır. Avrupalı devletlerin yayılmacı politikalarının önemli bir bileşeni ve neticesi olan yabancı postaneler, Osmanlı Devleti’ni de derinden etkilemiştir. Batılı posta idareleri uzun yıllar müddetince Osmanlı yerleşimlerinde faaliyet göstermiştir. Osmanlı Devleti, Batılı postaların kendi aralarında rekabette bulunduğu ülke olarak da ön plana çıkmıştır. Ticari ve sosyal bir zeminde faaliyet zemini bulmuş yabancı postaneler zaman içerisinde siyasi bir boyut kazanmıştır. Batılı tarzda teşkilatlanmaya ilk kez 1840 tarihinde giden Osmanlı Devleti, kendi topraklarındaki posta varlığını ve birikimini kurumsal bir temele oturtarak yerli posta yetkinliğine yoğunlaşmıştır. Bu girişim, Avrupalı posta idareleri nezdinde kabul görmemiştir. 1860 sonrasında yoğunluk ve süreklilik kazanmış kapatma girişimlerinin geçerli bir temele dayanmadığı öne sürülmüştür, zira onlara göre Osmanlı Posta Teşkilatı uluslararası posta hizmeti sağlayabilecek yapısal dönüşümü henüz tam anlamıyla tesis edememişti. Osmanlı pazarındaki faaliyetlerini sonlandırma noktasında koşul öne süren Avrupalı devletlerin operasyonel yetkinliğe işaret etmesi sonrasında içerideki ve dışarıdaki temaslarını arttıran Osmanlı Devleti, Bern’de 22 devletin iştirakiyle düzenlenen ilk uluslararası posta kongresinde yer almıştır. Kongre bitiminde, 9 Ekim 1874’te imzalanan Evrensel Posta Sözleşmesi’yle kurulan Evrensel Posta Birliği’nin kurucu üyesi olarak iki yıl gibi kısa süre içerisinde uluslararası posta hizmeti icra edebilir hâle gelmiştir. Avrupalı devletlerin eksikliğini koz olarak kullandıkları en kritik koşulu da yerine getiren Osmanlı Devleti, buna rağmen kesin çözüm elde edememiştir. Bu süreç zarfında Avrupa basınında siyasi, ekonomik ve sosyal açılardan ele alınma lüzumu bulunan posta haberleri üretilmiştir. Bu içerikler, henüz kapsamlı ve bir bütün olarak akademik bir çalışmanın konusu olabilmiş değildir. Gazeteler haricinde yabancı literatürde Osmanlı Devleti’ni posta bağlamında hedef alan içeriklere ilişkin bir karşı yaklaşım da şekillenmemiştir. Bu makale hem bu bağlamdaki açığa temas ederek hem de yabancı gazetelerdeki içeriklerin posta perspektifinden ele alınıp alınmadığını irdeleyerek literatürdeki eksikliğe dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. As a multifaceted fact the foreign post incident had a great repercussion throughout the world until the early parts of the 20th century. Foreign post offices, an integral component and consequence of the expansionist policies of European states, had a significant impact on the Ottoman Empire. Western postal administrations conducted operations within Ottoman settlements for an extended period. The Ottoman Empire also came to the fore as a country where European postal administrations competed among themselves. Foreign post offices, initially established on the basis of commercial and social considerations, eventually gained a political dimension. The Ottoman Empire, which adopted a Western-style postal system in 1840, prioritized the development of its domestic postal infrastructure as a matter of institutional policy. However, this initiative was met with resistance from European postal administrations who sought to maintain their presence within Ottoman territory. Despite objections to the perceived lack of structural transformation and operational competence within the Ottoman Postal Administration, the Empire’s participation in the inaugural international postal congress in Bern in 1874 marked a significant turning point. Becoming a founding member of the Universal Post-al Union enabled the Ottoman Empire to provide international postal services within two years, fulfilling a critical requirement for membership that had been leveraged by European States. Nonetheless, this did not resolve all of the Empire’s issues related to foreign postal services, which continued to be a source of political, economic, and social contention. Although the European press extensively covered this topic, a comprehensive academic study has yet to be undertaken. In addition, little attention has been given in foreign literature to alternative perspectives on the issue of foreign postal services in the Ottoman Empire. This article aims to point out the gap in the literature by examining the foreign press’s coverage of the Ottoman Empire’s postal system and exploring alternative approaches to this topic.

271-291

Authors: Ayşe Hilal Kalkandelen

Prens Erfauddevle Mirza Rıza Dâniş Han (1854-1930), İran’ın göçmen ailelerinden birine mensup üst düzey görevlerde bulunmuş bir zattır. Emir subaylığı, büyükelçilik danışmanlığı, dışişleri bakanlığı, başbakanlık ve elçilik yaptığı görevler arasındadır. Erfauddevle Tahran’da ihtiyaç sahibi öğrencilerin eğitimine katkıda bulunmak amacıyla okul kurmuş bir hayırsever, İstanbul’a göç eden İranlıların isteklerini üst makamlara iletmede İran’ın resmi bir temsilcisidir. Örnek kişiliğinin yanında Erfauddevle iyi bir edebiyatçıdır. “Rüşdiye” adıyla alfabenin ıslahı konusunda bir risale yazmış ve bu risale İstanbul’da basılmıştır. Dönemin gazetelerinde yazdığı yazılar ve kitaplar dışında şiire olan tutkusunu okuyarak ve mesneviler yazarak göstermiştir. Bunlardan biri İstanbul’da büyükelçi iken yazdığı iki yüz beyitlik bir mesnevidir. Diğer bir mesnevi de Erfauddevle’nin 1899 yılında Lahey şehrinde sözcü olarak katıldığı konferansta, “Barış Mesnevîsi” adıyla okuduğu, bizim de üzerinde çalıştığımız mesnevidir. Farsça yazılmış olan bu mesnevi, Mustafa Reşit Paşa (1277/1861-1355/1936) tarafından tercüme edilmiştir. Mustafa Reşit Paşa, İstanbul’da Maarif Nezareti dairelerinde mümeyyizlik ve müdürlük yapmış bir şairdir ve yazdığı risalelerle meşhur olmuştur, pek çok eseri bulunmaktadır. Erfauddevle’nin Mesnevi-i Tûl-i ‘Omr-i Tabiî-i İnsan ve Âvâze-i Bezm-i Sulh-i Lahey isimli Farsça mesnevilerini Osmanlı alfabesi ile manzum olarak tercüme etmiştir. İlk mesnevi hakkında bir yüksek lisans tezi yapılmış ve eser tanıtılmıştır. İkinci mesnevi hakkında ise akademik bir çalışma yoktur. Bu amaçla mesnevi Farsça metni ve Osmanlıca tercümesi ile ortaya konmuş, İranlı sefir, şair kimliğiyle tanıtılmıştır.

315-347

Authors: Zehra Sağ Yener

Kavramsal metafor teorisine göre metafor, bir kavramı başka bir kavram üzerinden anlamak ve deneyimlemektir. Diğer bir deyişle bir deneyim alanını (genellikle soyut olan), bir başkası (genellikle somut olan) açısından anlamaktır. Bu çalışmada Evliya Çelebi Seyahatnamesinde mutluluk ve üzüntü metaforları kavramsal metafor teorisi kapsamında incelenmiştir. Elde edilen metafor örnekleri yapısal, yönelim ve varlık metaforları olmak üzere türlerine göre tasnif ve tahlil edilmiştir. Sonuç olarak dillerde duygular gibi soyut alanların (hedef alan), kendilerine göre daha somut alanlar (kaynak alan) üzerinden algılandığı ve deneyimlendiği görülmüştür. Modern bir kuram olan kavramsal metafor teorisinin diller üzerindeki evrensel bu yaklaşımı 17. yüzyılda yazılmış bir eser üzerinde incelemeye tabi tutulmuş ve kuramı destekleyici sonuçlar elde edilmiştir. According to conceptual metaphor theory, metaphor is understanding and experiencing a concept through another concept. In other words, it is understanding one field of experience (usually abstract) in terms of another (usually concrete). In this study, metaphors of happiness and sadness in Evliya Çelebi’s Seyahatname were examined within the scope of conceptual metaphor theory. The obtained metaphor examples were classified and analyzed according to their types as structural, orientational and ontological. As a result, it was observed that abstract domains such as emotions (target domain) in languages are perceived and experienced through more concrete domains (source domain). This universal approach of conceptual metaphor theory, which is a modern theory, on languages was analyzed on a work written in the 17th century and results supporting the theory were obtained.

369-386

Authors: Setenay Koç, Sevda Sarı

Çocukluk dönemindeki ebeveyn-çocuk iletişimlerinin yaşamın ileriki yıllarına olan etkisini vurgulayan Şema Terapi’ye giderek artan akademik ve klinik ilgi söz konusudur. Bu ilgi son on yılda şemaların nesiller arası aktarımı ile ilgili çalışmalarını da kapsamaktadır. Çocukların şemalarının oluşumuna en büyük etkiyi yapan ebeveynlerin, ebeveynlik davranışlarının da kendi şemalarından etkileniyor olması varsayımı bu çalışmaların arkasındaki temel varsayımlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma kapsamında incelenen, farklı örneklem büyüklükleri ve özelliklerine sahip araştırmaların bulguları şemaların nesiller arası geçişine ilişkin önemli kanıtlar sunmaktadır. Bu geçişte etkili olabilecek çeşitli değişkenlerin giderek daha fazla araştırma desenlerine dahil edilmesi, konunun giderek daha ayrıntılı ve derinlemesine incelenmesine olan ihtiyacı işaret etmektedir. Nesiller arası şema geçişinin boylamsal ve nitel desenlerle de araştırılmasının alandaki eksiklikleri kapatacağı düşünülmüştür. There is an increasing academic and clinical interest in Schema Therapy, which emphasizes the impact of parent-child interactions during childhood on later life. This interest also includes the studies conducted on the intergenerational transmission of schemas in the past decade. One of the fundamental assumptions behind these studies is the assumption that the parental behaviors of the parents, who have the biggest influence on the formation of the child’s schemas, are also influenced by their own schemas. The findings of the studies with different sample sizes and characteristics examined in this study provide significant evidence for the intergenerational transmission of schemas. The growing inclusion of various variables that may be influential in this transmission in research designs indicates the need for an increasingly more detailed and in-depth study of the subject. It is believed that investigating the intergenerational transmission of schemas with longitudinal and qualitative patterns will help fix the shortcomings in the field.

407-433

Authors: Onur Şimşek

The square kufıc (ma’ qıli) calligraphy, frequently employed as early as the 11th century in the architecture of the Great Seljuks and Anatolian Seljuks periods, gradually yielded its place to other calligraphic styles and penwork embellishments in Ottoman constructions. Conversely, compared to other script forms, an insufficient body of scientific research is dedicated to the accurate comprehension and thorough recognition of ma’qili calligraphic art. This unique calligraphic style, which is not traditionally imparted within conventional calligraphy education and is currently witnessing renewed interest in Islamic architecture and art across various countries, necessitates comprehensive studies to elucidate its nuanced reading and compositional logic. This article undertakes a detailed exploration of some Square Kufıc calligraphy from the era of Mimar Sinan in Istanbul to the period preceding Sinan’s time. In addition to analyzing the content and compositions of the inscriptions, specific errors and interpretations are also addressed. Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu eserlerinde sıkça kullanılan ma’kılî sanatı, Osmanlı yapılarında yerini diğer hat türlerine ve kalem işi süslemelere bırakmıştır. Buna mukabil diğer yazı çeşitlerine kıyasla, ma’kılî hat sanatının doğru okunması ve detaylarıyla tanınmasına yönelik bilimsel çalışmalar da yeterli seviyede değildir. Geleneksel hat eğitiminin icazet kültüründe de öğretilmeyen ve günümüzde farklı ülkelerdeki İslam mimarisi ve sanatında yeniden yaygın bir teveccüh gören ma’kılî hat sanatının detaylı okunuşu ve kompozisyon mantığına dair çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu makalede Türk İslam sanatı ve mimarisinde tarihi 11. yüzyıla kadar geri giden ma’kılî hattın, İstanbul’daki Mimar Sinan devri ve öncesindeki örneklerini detaylıca incelenmektedir. Yazıların içerik ve kompozisyonlarının analizini yanı sıra bazı hatalara ve yorumlara işaret edilmiştir.